ՊԱՅՔԱՐ ԹԱԳԱՎՈՐԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՄՐԱՊՆԴՄԱՆ ՀԱՄԱՐ
ՄեծՀայքիթագավորությունըՏրդատ III-իիշխանությանվերջինշրջանում: Տրդատ Մեծի իշխանության վերջին շրջանի վերաբերյալ կցկտուր տեղեկություններ են պահվել: Հայտնի է, որ 311թ. –ին Տրդատը ծանր պարտության մատնեց ՀռոմիՄաքսիմիանոս Դայակայսեր՝Մեծ Հայքիներխուժածբանակներին, որոնքփորձումէինպատժելքրիստենությունընդունածհայերին:
ՍակայնհռոմեականկայսերԿոստանդինոսիօրոքՀռոմեականկայսրությանհետհաստատվեցինբարիդրացիականհարաբերություններ: ՀռոմժամանածՏրդադՄեծըևԳրիգորԼուսաորիչը 321թ.-ինդաշինքկնքեցինկայսրությանհետ: ԴաշնագրովՀռոմըհանձնէրառնումանհրաժեշտությանդեպքումռազմականուժովօգնելՀայոցթագավորությանը:
ՔրիստոնեությանընդունումովարքունիիշպանությունըհամարվումէրԱստծոցտրված, այլոչ, թեկայսրիցստացված: ՏրդատիիշխանույթանտարիներինՀայոցթագավորությանըհաջողվեցիրգերիշխանությունըհաստատելհարևանՎիրքումուԱղվանքում: ԳրիգորԼուսաորիչիթոռԳրիգորիսըձեռնադրվեցՀայոցԱրևելքիցկողմերիՎրացուԱղվանիցկողմերիեպիսկոպոս: ՆրաքարոզչությանշնորհիվՀայոցթագավորությունըտարածվեցմինչևԿովկասյանլեռներ:
ՏրդատՄեծինէվերագրվում 303թ. ԿաթողիկեեկեղեցուհիմնադրումըՎաղարշապատում: Նամահացավ 330 թվականին: Նրանիցմիքանիտարիառաջ՝ 325թ. ՄանեաայրքկոչվողվայրումմահացելէրԳրիգորԼուսավորիչը:
Խոսրով III Կոտակըևնախարարները:Տրդատ III Մեծիօրոքթագավորները, նախարարներըևեկեղեցինհամերաշխէին: Նրամահիցհետոգահբարձրացավորդին՝Խոսրով III-ը (330-338թթ.), որըկարճահասակությանպատճառովկոչվելէրԿոտակ: ՆրաօրոքՀայոցարքունիքըորոշումէիրվերահսկողությանտակառնելմայրաքաղաքիցդեպիերկրիսահմաններձգվողմայրուղիները: Դրանպատակըկենտոնաձիգիշխանությանապրապնդումնէր: Արքունիքըկարողացավմայրուղիներիվրագտնվողնախարարություններինհնազանդեցնել, իսկդիմադրողտոհմերին՝բնաջնջել: ՈչնչացվեցՕրդունիներիևՄանավազյաննյերիընտանիքները: Խոսրով III-ըհանդեսբերեցուժեղկամք: Նախստությամբգերազանցեցիրնախորդիներինևշարունակեցհորթագավորականիշխանությանամրապնդմանուհզորացմանքաղաքականությունը:
ԽոսրովԿոտակըծավալեցշինարարականլայնգործունելություն: ՔանիորԵրասխիջրերնԱրտաշատիցհեռացելէին՝առաջացնելովճահճուտներ, նաԱրտաշատիցոչհեռուԴվինկոչվողբլրիվրահիմադրեցԴվինանունովմինորքաղաք:Այնտեղկառուցվեցարքունիապարանք:
ԹագավորիմեծագործություններիցմեկնէլեղավԴվինիշուրջըերկուարհեստականանտառներիտնկումը: ՆրահրամանովԳառնուամրոցիցմինչևԴվինկաղնուծառերտնկվեցին: ԵրկրորդանտառըտարածվումէրմինչևԵրասխիափերևթագավորիանունովկոչվեցԽոսրովակերտ: Անտառը, որըպահպանվումէմինչօրսվերածվածէպետականարգելոցիևկոչվումէԽոսրովիանտառ: Թագավերիհրամանովայդանտառներումորսիտարբերկենդանիներբացթողվեցին: Դրանքդարձանոչմիայնարքունիորսատեղի, այլևզինավարժությանվայր:
335թ. ՀայոցթագավորությանանդորըխախտտեցինԿասպիցծովիառափյանշրջանումբնակվողմազքութականցեղերը: ՆրանցՍանեսանթագավորիհրամանովսպանվեցմազութներիմեջքրիստոնեությունտարածեղԳրիգորիսեպիսկոպոսը: Ապա, անցնելովԿուրը, նրանքհասանԱրարատևգրավեցինՎաղարշապատը: Հայոցբանակը, անցնելովհակահարձակմանոչմիայնազատագրեցՎաղարշապատը, այլևՕշականիճակատամարտումջախջախեցմազքութականբանակը, ևայդճակատամարտումսպանվեցՍանեսանթագավորը:
IV-րդդարի 30-ականթվականներինկրկինսրվեցինպարսկա-հռոմեականհարաբերությունները: ՊարսիցՇապուհ II Երկարակյացթագավորը (309-379թթ.) դեռմինչևՄծբենիպայմանագրիժամկետիլրանալը՝ 337թ. ՊատերազմսկսեցՀռոմիևՄեծՀայքիթագավորությանդեմ:Բզնունյաց նախարար Դատաբեն մեծ բանակով ուղակվեց կասեցնելու թշնամու առաջխաղացումը, սակայն նա անցավ հակարակոդի կողմը: Դավաճանեց նաև Աղձյան բդեշխ Բակուրը: Օգտվելով դրանցից թշնամին թափանցեց երկրի կենտրոնական շրջանները: Սակայն հայկական բանակը Վանա լճի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում փառահեղ հաղթանակ տարավ պարսից զորքերի դեմ: Գերի ընկած Դատաբե Բզունին, համաձայն հինավուրց սովորության, քարկոծելով սպանվեց: Նրա տոհմը բնաջնջվեց: Նույն ճակտագրի արժանացա Աղձնիքի բդեշխ Բակուրը և նրա ընտանիքը: Հիշյալ իշխանների տիրութները հիմնականում գրավեցին արքունի օգտին, իսկ մնացած մասը հանձնվեց եկեղեցուն:
Տիրան Արշակունու ներքին և արտաքին քաղաքականությունը: Խոսրով Կոտակին հաջորդեց նրա որդի Տիրանը (338-350թթ.): Նրա օրոք պատերազմ բռնկեվ Հռոմի և Պարսկաստանի միջև: Տիրանն ամեն կերպ աշխատեց խուսափլ երկու պետույթւոնների միջև՝ բարեկամություն պահպանելով կայսրության և բնականոն հարաբերություններ Սասանյան արքունիքի հետ: Նա շարունակեց հոր՝ թագավորական իշխանությունն ուժեղացնելու քաղաքականությունը: Տիրանի հրամանով գրեթե ամբողջությամբ բնաջնջվեցին Ռշտունիները, Արծրունիները և այլ նախարարական ընտանիքներ: Ըմբոստ նախարարների դեմ Տիրան թագավորի սկսած պայքարում կարևոր դեր ունեցավ Հայր մարդպետը: Նա ձգտում էր անհնազանդ նախարարներին պատժելով ուժեղացնել թագավորական իշխանությունը:
Քրիստոնեկանան եկեղեցու ուժեղացումը և ավատատիրական հաստատությւոնը վերածվելը խիստ անհանգստացրեց Տիրանին: Թագավերին և նրա շրջապատին դու էին գալիս եկեղեցու հզորանալն ու արքունիքին հասկադրելու փորձերը: Հավասարակշռությւոնն ստեղծելու նպատակոց թագավերը չխորընդոռեց հեթանոսության աշխուժացումը: Դա առաջ բերեց կաթողիկոս Հուսիկի բուռն դժգոհույթւոնը: Բանն այնեղ հասավ, որ եկեղեցին Տիրանին համարեցին ուրացեղ, իսկ Հուսիկը նրան արգելեց եկեղեցի մտնել: Թագավորը, որը բնավ էլ հեթանոս չէր դարձել և լոկ նպատակ ուներ դրանոց եկեղեցու դիրքերը թուլացնել, զայրանալով՝ կարգադրց սպանել Հուսիկին: Կաթողիկոսը խլվեց Լուսացերիչի տոհմիվ, իսկ նոր ձեռնադրված կաթողիկոսներն անմռունչ ենթարկվում էին արքային:
Ռուս- Պարսկականպատերազմ
Թուրքմենչայի պայմանագիրը: Երևանը գրավելուց հետո սպասվում էր, որ պարսիկները հաշտություն կխնդրեն, բայց դա տեղի չունեցավ: Ռուսական զորքերը շարունակեցին հարձակումը և հետապնդելով հուսահատված թշնաուն՝ գրավեցին Թավրիզը, Խոյը, Սալմաստի գավառները, և մի շարք քաղաքներ: Պարսիկները հաշտություն խնդրեցին, որն ընդունվեց ռուսական ակռավարության կողմից: Թավրիզից Թեհրան տանող ճանապարհի վրա գտնվող Թուրքմենչյա գյուղում 1828 թվի փետրվարի 10-ին կնքվեց հաշտության պայմանագիրը: Դրանով ավարտվեց ռուս-պարսկական պատերազմը:
Թուրքմենչայի պայմանագրով Արևելյան Հայաստանը՝ Երևանի և Նախիջևանի խանությունները, Օրդուբադի գավառը, անցան Ռուսաստանի տիրապետության տակ: Երկու երկրների ռազմագերիներին թույլատվեց վերադառնալ հայրենիք: Պարսկաստանը պարտավորվում էր վճարել 40 միլիոն ռուբլի ռազմատուգանք: Երկու երկրների միջև վերականգնվեցին դիվանագիտական հարաբերությունները: Ազատ առևտրի իրավունք տվեց երկու երկրների հպատակներին և այլն:
Պայմանագրում իրավունք տրվեց Պարսկաստանի տիրապետության տակ մնացած հայերին գաղթել ու բնակություն հաստատել Հայաստանում: Տեղական իշխանությունները աշխատում էին արգելել նախատեսվող վերաբնակեցումը, որովհետև զրկվում էին աշխատավոր հմուտ ձեռքերից: Չնայած խոչընդոտներին՝ վորաբնակվել ցանկացողների թիվը շատ մեծ էր, և այն լայն ծավալ ստացավ: Վերաբնակեցումը կազմակերպվեց 1828թ. Գարնանը: Մի քանի ամսվա ընթացքում Թավրիզի, Մակուի, Սալմաստի, Խոյի և այլ շրջաններից շուրջ 40 հազար հայեր գաղթեցին Արևելյան Հայաստան: Նրանք բնակություն հաստատեցին Երևանում, Նախիջևանուի գավառներում, Զանգեզուրում, Ղարաբաղում և այլ վայրերում:
Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցնելով՝ Արևելյան Հայաստանի ժողովուրդը ազատվեց ձուլման և ֆիզիկական բնաջնջման վտանգից: Նրա ճակատաֆիրը կապվեց կենտրոնացված հզոր պետության հետ, որ ստացված կյանքի և գույքի ապահովության: Արևելյան Հայաստանը դարձավ հայ ժողովրդի ազգահավաքման և գոյատևման աստատուն ու ապահով կենտրոն:
Ռուսաստանը ևես հետամնաց երկիր էր, բայց Պարսկաստանի համեմատությամբ առաջադեմ էր: Ռուսական պատմության կազմի մեջ մտնելով՝ հայ ժողովուրդը տնտեսական մշակույթին զարգացման ավելի լավ պայմաններ ստացավ: Ռուսական մշակույթը նպաստեց հայ արվեստի ու գիտության զարգացմանը: Նման դրական տեղաշարժերի հետ մեկտեղ անհրաժեշտ է նկատի առնել, որ, Ռուսաստանի կազմի մեջ մտնելով, հայ ժողովուրդն ազատություն ձեռք չբերեց: ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՅՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ
05.09.16
1) Հայաստանի առաջին հանրապետությունը հիմնադրվել է 1918 թվականի Մայիսի 28-ին:
Երբ հայ ժողովուրդը թուրքական զավթիչների դեմ կյանքի ու մահվան կռիվներ էր մղում 1918թ. մայիսյան հերոսամարտերում, սուր հակասություններ էին առաջացել երկրամասի երեք հիմնական ազգություններից կազմված Անդրկովկասյան Դաշնային Հանրապետության իշխանության մարմիններում։ Այդ իսկ պատճառով Անդրկովկասյան Դաշնության փլուզումը դարձավ անխուսափելի։ 1918թ. մայիսի 26-ին լուծարվեց Անդրկովկասյան սեյմը` պառլամենտը, և դրանով իսկ կազմալուծվեց Անդրկովկասյան Հանրապետությունը։ Այդ նույն օրը Վրաստանը հռչակեց իր անկախությունը, հաջորդ օրը` Ադրբեջանը, իսկ մայիսի 28-ին Թիֆլիսում գործող Հայոց կենտրոնական ազգային խորհուրդը որոշում կայացրեց հռչակել Հայաստանի անկախությունը։ Ընդունված հայտարարագրում մասնավորապես ասվում էր. «Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջության լուծարումով և Վրաստանի ու Ադրբեջանի անկախության հռչակումով ստեղծված նոր կացության հանդեպ` Հայոց ազգային խորհուրդը իրեն հայտարարում է հայկական գավառների գերագույն և միակ իշխանություն»։
2) Հայաստանի առաջին հանրապետության իշխանության մարմինները և անցկացնել զուգահեռներ Հայաստանի երրորդ հանրապետության իշխանության մարմինների հետ:
ՀԱՀ
(1918թ. մայիս – 1920թ. դեկտեմբեր)
1. Անկախացել է Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջության լուծարման, և ազատագրական պայքարների հետևանքով:
2. Կազմավորվեց առաջին կառավարությունը՝ Հովհաննես Քաջազնունու գլխավորությամբ, Ազգային խորհուրդը՝ Արամ Մանուկյանի գլխավորությամբ, ինչպես նաև դատաիրավական համակարգը՝ եռաստիճան դատական ատյանով, այնուհետ՝ երդվյալ ատենակալների դատարանը:
3. Ստեղծվեցին պետական խորհրդանշանները՝ եռագույն դրոշը, զինանշանը և պետական օրհներգը (1919թ.):
ՀՀ
(1991թ. Սեպտեմբեր - XXXX)
1. Անկախացել է 1991թ. սեպտեմբերի 21-ին ԽՍՀՄ-ի կազմից դուրս գալու և անկախանալու նպատակով հանրապետության տարածքում անցկացված հանրաքվեի արդյունքում:
2. Ընդունվեց ՀՀ Սահմանադրությունը (1995թ. Հուլիսի 5-ին), որը նախատեսում էր նախագահական հանրապետության համակարգը (գործադիր, օրենսդիր և դատական իշխանությունների տարանջատումով)։ Ձևավորվեցին պետաիրավական նոր կառույցներ, Ձեռնարկվեց նոր դատական համակարգի կազմավորումը, բարձրագույն օրենսդիր մարմինը՝ Գերագույն խորհուրդը վերանվանվեց Ազգային Ժողով:
3. Հաստատվեցին առաջին հանրապետության պետական դրոշը (1990թ. օգոստոսի 24), զինանշանը (1991թ. դեկտեմբերի 27) և օրհներգը:
Բանակ, խորհրդարան, դատարաններ
4) Հանրապետությունը հասկացությունը:
Հանրապետությունը կառավարման համակարգ է, որն իրենից ներկայացնում է տվյալ երկրում իշխանության ձևավորման և ժողովուրդ-իշխանություն փոխհարաբերությունների համակարգ: Առանձնացվում են հանրապետական կառավարման համակարգի 3 տեսակներ`
Նախագահական
Պառլամենտական
Խառը կամ Կիսանախագահական խաչակրաց արշավանքների ձեռքբերումները և ողբերգությունները
Ձեռքբերումները- Խաչակրաց արշավանքները իրենց բնույթով կրոնական էին։ Սա կարելի է համարել արևելքի և արևմուտքի պայքարի գագաթնակետ. դեռևս սրանից առաջ անտիկ շրջանում սկսված հակասությունները ձեռք բերեցին ռազմական բնույթ։ Առաջին խաչակրաց արշավանքի ամենակարևոր հետևանքը Երուսաղեմի ազատագրումն էր և մի շարք խաչակրաց պետությունների ստեղծումը Լևանտում։ Մյուս կարևոր հետևանքը առևտրական կապերի աշխուժացումն էր Եվրոպայի և Մերձավոր Արևելքի ու Ասիայի միջև։
Բժշկության ճարտարագիտության, ֆիզիկայի աստղագիտության և մաթեմատիկայի ոլորտներում գիտելիքները բերվեցին Եվրոպա հենց խաչակիրների միջոցով։Խաչակիրները գրավելով արևելքի երկրները և Բյուզանդիան շատ մշակույթային արժեքներ բերեցին եվրոպա։ Հյուսիսային խաչակրաց արշավանքները նաև քրիստոնեացրին հեթանոս սլավոնների մեծ մասին։ Խաչակրաց արշավանքների շնորհիվ քրիստոնյա Եվրոպան միավորվեց և կարողացավ որոշ չափով դիմագրավել մուսուլմաններին։
Ողբերգությունները- Սակայն Առաջին խաչակրաց արշավանքն ունեցավ նաև բացասական հետևանքներ։ Դրանցից էր օրինակ այն, որ Առաջին խաչակրաց արշավանքի հետևանքով Եվրոպայում սկսվեցին հալածվել հրեաները, իսկ Արևելյան Եվրոպայում սկսեցին նոր խաչակրաց արշավանքներ ընդդեմ Արևելյան Ուղղափառ եկեղեցու ներկայացուցիչների։
Եվրոպան խաչակրաց արշավանքի պատճառով կորցրեց մեծ թվով մարդկանց։Եվրոպան չկարողացավ հաստատել իր գերիշխանությունը արևելքում։ Եվրոպան կորցրեց մեծ քանակով զինվորական տեխնիկա։ Ամբողջ Բյուզանդիան չորորդ խաչակրաց արշավանքից հետո թուլացավ և դրանից հետո անցավ Սելջուկների տիրապետության տակ։ Մեծացավ մուսուլմանների ատելությունը,ճնշումը,խտրականությունը քրիստոնյաների նկատմամբ։ Խաչակրաց արշավանքները պատճառ հանդիսացան,որ Հայերից բացի Արևելքում մնացել էին միայն փոքրաթիվ քրիստոնեական համայնքներ
Ավտոմեքենա
Մարդատարներ
Բեռնատարներ և ավտոբուսներ
Հատուկ ավտոմեքենաներ
Իմ կարծիքով Մեքենաները
Մեքենայի ծագումը Ավտոմեքենա ծագել է՝ հին հուն avto −լատինատառից mobilis − շարժվող, սեփական շարժիչով տրանսպորտային միջոց, որը հարմարեցված է ցամաքի վրա տեղաշարժման համար։ Լայնորեն տարածված է ողջ աշխարհում։ Ավտոմեքենաների արագ և հարմարավետ տեղաշարժման համար կառուցվում են հատուկ կամ պինդ ծածկով ճանապարհներ։ տրանսպորտի տեսակներ Տրանսպորտի գործունեությունը ունի մի քանի տեսակետներ. անփութորեն դրանց կարող ենք բաժանել ենթակառուցվացքի , փոխադրամիոցի և գործողության վրա։ Ենթակառուցվածքը պարունակում է իր մեջ տրանսպորտային ցանցեր ճանապարհներ, երկաթուղիներ, ուղեգծեր ,ջրային ուղիղներ, ջրանցքներ ,խողովակաշարներ և այլն, նաև տերմինալներ օդանավակայաններ ,երկաթուղային կայաններ ,ավտոբուսի կանգառներ ։ Փոխադրամիջոցները ընդհանրապես ավտոմոբիլները հեծանիվները, ավտոբուսները, գնացքները, և ինքնաթիռները են։ Գործողությունը դա համակարգը ղեկավարող ուժն է, օրինակ լուսացույցի ազդանշանները, օդային երթևեկության կարգավորումները և այլն, նաև գործողության մեջ մտնում է քաղաքականությունները որոնք ֆինանսավորում են ամբողջ համակարգը օրինակ հարկ դնել բենզինի վրա։ Պատմական ակնարկ Ավտոմեքենան կամ ինքնաշարժը ընդամենը 2 հարյուրամյակի պատմություն ունի։ Քամու կամ մարդու մկանային ուժով շարժման մեջ դրվող սայլակների ստեղծման փորձեր կատարել են շատ վաղուց։ Մարդիկ մտածում էին նաև այնպիսի սայլ ստեղծել, որը շարժվեր ինքնիրեն՝ առանց ձիերի։ 18-րդ դարի 2-րդ կեսին շոգեմեքանայի հայտնագործումը դրդեց ֆրանսյացի ճարտարագետ Կյունոյի սայլի վրա շոգեմեքենա դնել, և 1769 թվականին նա ստեղծեց առաջին շոգեավտոմեքենան, որը, սակայն, շատ ծանր էր։
ՄեծՀայքիթագավորությունըՏրդատ III-իիշխանությանվերջինշրջանում: Տրդատ Մեծի իշխանության վերջին շրջանի վերաբերյալ կցկտուր տեղեկություններ են պահվել: Հայտնի է, որ 311թ. –ին Տրդատը ծանր պարտության մատնեց ՀռոմիՄաքսիմիանոս Դայակայսեր՝Մեծ Հայքիներխուժածբանակներին, որոնքփորձումէինպատժելքրիստենությունընդունածհայերին:
ՍակայնհռոմեականկայսերԿոստանդինոսիօրոքՀռոմեականկայսրությանհետհաստատվեցինբարիդրացիականհարաբերություններ: ՀռոմժամանածՏրդադՄեծըևԳրիգորԼուսաորիչը 321թ.-ինդաշինքկնքեցինկայսրությանհետ: ԴաշնագրովՀռոմըհանձնէրառնումանհրաժեշտությանդեպքումռազմականուժովօգնելՀայոցթագավորությանը:
ՔրիստոնեությանընդունումովարքունիիշպանությունըհամարվումէրԱստծոցտրված, այլոչ, թեկայսրիցստացված: ՏրդատիիշխանույթանտարիներինՀայոցթագավորությանըհաջողվեցիրգերիշխանությունըհաստատելհարևանՎիրքումուԱղվանքում: ԳրիգորԼուսաորիչիթոռԳրիգորիսըձեռնադրվեցՀայոցԱրևելքիցկողմերիՎրացուԱղվանիցկողմերիեպիսկոպոս: ՆրաքարոզչությանշնորհիվՀայոցթագավորությունըտարածվեցմինչևԿովկասյանլեռներ:
ՏրդատՄեծինէվերագրվում 303թ. ԿաթողիկեեկեղեցուհիմնադրումըՎաղարշապատում: Նամահացավ 330 թվականին: Նրանիցմիքանիտարիառաջ՝ 325թ. ՄանեաայրքկոչվողվայրումմահացելէրԳրիգորԼուսավորիչը:
Խոսրով III Կոտակըևնախարարները:Տրդատ III Մեծիօրոքթագավորները, նախարարներըևեկեղեցինհամերաշխէին: Նրամահիցհետոգահբարձրացավորդին՝Խոսրով III-ը (330-338թթ.), որըկարճահասակությանպատճառովկոչվելէրԿոտակ: ՆրաօրոքՀայոցարքունիքըորոշումէիրվերահսկողությանտակառնելմայրաքաղաքիցդեպիերկրիսահմաններձգվողմայրուղիները: Դրանպատակըկենտոնաձիգիշխանությանապրապնդումնէր: Արքունիքըկարողացավմայրուղիներիվրագտնվողնախարարություններինհնազանդեցնել, իսկդիմադրողտոհմերին՝բնաջնջել: ՈչնչացվեցՕրդունիներիևՄանավազյաննյերիընտանիքները: Խոսրով III-ըհանդեսբերեցուժեղկամք: Նախստությամբգերազանցեցիրնախորդիներինևշարունակեցհորթագավորականիշխանությանամրապնդմանուհզորացմանքաղաքականությունը:
ԽոսրովԿոտակըծավալեցշինարարականլայնգործունելություն: ՔանիորԵրասխիջրերնԱրտաշատիցհեռացելէին՝առաջացնելովճահճուտներ, նաԱրտաշատիցոչհեռուԴվինկոչվողբլրիվրահիմադրեցԴվինանունովմինորքաղաք:Այնտեղկառուցվեցարքունիապարանք:
ԹագավորիմեծագործություններիցմեկնէլեղավԴվինիշուրջըերկուարհեստականանտառներիտնկումը: ՆրահրամանովԳառնուամրոցիցմինչևԴվինկաղնուծառերտնկվեցին: ԵրկրորդանտառըտարածվումէրմինչևԵրասխիափերևթագավորիանունովկոչվեցԽոսրովակերտ: Անտառը, որըպահպանվումէմինչօրսվերածվածէպետականարգելոցիևկոչվումէԽոսրովիանտառ: Թագավերիհրամանովայդանտառներումորսիտարբերկենդանիներբացթողվեցին: Դրանքդարձանոչմիայնարքունիորսատեղի, այլևզինավարժությանվայր:
335թ. ՀայոցթագավորությանանդորըխախտտեցինԿասպիցծովիառափյանշրջանումբնակվողմազքութականցեղերը: ՆրանցՍանեսանթագավորիհրամանովսպանվեցմազութներիմեջքրիստոնեությունտարածեղԳրիգորիսեպիսկոպոսը: Ապա, անցնելովԿուրը, նրանքհասանԱրարատևգրավեցինՎաղարշապատը: Հայոցբանակը, անցնելովհակահարձակմանոչմիայնազատագրեցՎաղարշապատը, այլևՕշականիճակատամարտումջախջախեցմազքութականբանակը, ևայդճակատամարտումսպանվեցՍանեսանթագավորը:
IV-րդդարի 30-ականթվականներինկրկինսրվեցինպարսկա-հռոմեականհարաբերությունները: ՊարսիցՇապուհ II Երկարակյացթագավորը (309-379թթ.) դեռմինչևՄծբենիպայմանագրիժամկետիլրանալը՝ 337թ. ՊատերազմսկսեցՀռոմիևՄեծՀայքիթագավորությանդեմ:Բզնունյաց նախարար Դատաբեն մեծ բանակով ուղակվեց կասեցնելու թշնամու առաջխաղացումը, սակայն նա անցավ հակարակոդի կողմը: Դավաճանեց նաև Աղձյան բդեշխ Բակուրը: Օգտվելով դրանցից թշնամին թափանցեց երկրի կենտրոնական շրջանները: Սակայն հայկական բանակը Վանա լճի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում փառահեղ հաղթանակ տարավ պարսից զորքերի դեմ: Գերի ընկած Դատաբե Բզունին, համաձայն հինավուրց սովորության, քարկոծելով սպանվեց: Նրա տոհմը բնաջնջվեց: Նույն ճակտագրի արժանացա Աղձնիքի բդեշխ Բակուրը և նրա ընտանիքը: Հիշյալ իշխանների տիրութները հիմնականում գրավեցին արքունի օգտին, իսկ մնացած մասը հանձնվեց եկեղեցուն:
Տիրան Արշակունու ներքին և արտաքին քաղաքականությունը: Խոսրով Կոտակին հաջորդեց նրա որդի Տիրանը (338-350թթ.): Նրա օրոք պատերազմ բռնկեվ Հռոմի և Պարսկաստանի միջև: Տիրանն ամեն կերպ աշխատեց խուսափլ երկու պետույթւոնների միջև՝ բարեկամություն պահպանելով կայսրության և բնականոն հարաբերություններ Սասանյան արքունիքի հետ: Նա շարունակեց հոր՝ թագավորական իշխանությունն ուժեղացնելու քաղաքականությունը: Տիրանի հրամանով գրեթե ամբողջությամբ բնաջնջվեցին Ռշտունիները, Արծրունիները և այլ նախարարական ընտանիքներ: Ըմբոստ նախարարների դեմ Տիրան թագավորի սկսած պայքարում կարևոր դեր ունեցավ Հայր մարդպետը: Նա ձգտում էր անհնազանդ նախարարներին պատժելով ուժեղացնել թագավորական իշխանությունը:
Քրիստոնեկանան եկեղեցու ուժեղացումը և ավատատիրական հաստատությւոնը վերածվելը խիստ անհանգստացրեց Տիրանին: Թագավերին և նրա շրջապատին դու էին գալիս եկեղեցու հզորանալն ու արքունիքին հասկադրելու փորձերը: Հավասարակշռությւոնն ստեղծելու նպատակոց թագավերը չխորընդոռեց հեթանոսության աշխուժացումը: Դա առաջ բերեց կաթողիկոս Հուսիկի բուռն դժգոհույթւոնը: Բանն այնեղ հասավ, որ եկեղեցին Տիրանին համարեցին ուրացեղ, իսկ Հուսիկը նրան արգելեց եկեղեցի մտնել: Թագավորը, որը բնավ էլ հեթանոս չէր դարձել և լոկ նպատակ ուներ դրանոց եկեղեցու դիրքերը թուլացնել, զայրանալով՝ կարգադրց սպանել Հուսիկին: Կաթողիկոսը խլվեց Լուսացերիչի տոհմիվ, իսկ նոր ձեռնադրված կաթողիկոսներն անմռունչ ենթարկվում էին արքային:
Ռուս- Պարսկականպատերազմ
Քաղաքականիրավիճակըևռուս-պարսկական 1804-1813թթ. պատերազմը:ԲարդիրադարձությունէրստեղծվելԱնդերկովկասում XIX դարիսկզբին: Երկրամասիժողովուրդներըձգտումէինթոթափելօտարերկյատիրապետությունը: ՌուսաստանըջանումէրկայսրությանմիացնելԱնդերկովկասը: Նա, հանձինսվրացիներիևհայերի, իրքաղաքականությունըիրականացմելուհամակիրներէրտեսնում:
Խաղաղմիջոցներով1801թ.ինՎրաստանըմիացվեցՌուսաստանին: ՎրաստանիհետՌուսաստանիտիրապետությանտականցաննաևհայկական մի շարք շրջաններ՝Լոռ-Փամբակը, Շամշադիրը և Ղազախը:
Դեպի Անդերկովկասում ամրանալու Ռուսաստանի ձգտումըբուռնընդվզումառաջբերեցերկուհակամարտպետությունների՝ԱնգլիայիևՖրանստիայիկողմից: ՆրանքջանումէինՊարսկատանինևԹուրքիանհրահրելՌուսաստանիդեմևկանխելնրաառաջխաղացումը: ՖրանսիանևԱնգլիանհաամերաշխէինՌուսաստանինԱնդերկովկասինվտարելումտադրությանմեջ: Գլխավորապեսնրանցվարածքաղաքականությանհետևանքով 1804թլսկսվեցռուս-պարսկականառաջինպատերազմը:
ՌազմականգործողություններնընթանումէինհօգտՌուսաստանի: 1805-1806թթ. ՌուսականգորքըգրավումէՂարաբաղի, Շաքիի, Շիրվանի, Բաքվիխանությունները: Հաղթահարելուհակառակորդիդիմադրությունը՝ռուսներըերկրորդանգամպաշարումենԵրևանիբերդը: ՄիքանիանհաջողգրոհներիցհետոռուսականզորքիհրամանատարԳուդովիչիդադարեցնումէպաշարումըևվերադառնումՎրսատան:
1812թ. ՀայրենականպատերազմումՌուսաստանիհաղթանակընպաստեցռուս-պարսկականպատերազմիհաջողավարտին: ՌուսներնԱսլանդուզի, ԼենքորանիևՄեղրուճակատամարտերումվճռականհաղթանակներտարան:
1813թ. Հոկտեմբորի 12-ինՂարաբաղիԳյուլիստանգյուղումկնքվեցհաշտությանպայմանագիր: Այնպայմանագրիհամաձայն՝Շիրակը, Լոռին, Ղազախը, Շամշադիրը, Զանգեզուրը, ՂափանըևՂարաբաղըանցանՌուսաստանիտիրապետությանտակ:
Խաղաղմիջոցներով1801թ.ինՎրաստանըմիացվեցՌուսաստանին: ՎրաստանիհետՌուսաստանիտիրապետությանտականցաննաևհայկական մի շարք շրջաններ՝Լոռ-Փամբակը, Շամշադիրը և Ղազախը:
Դեպի Անդերկովկասում ամրանալու Ռուսաստանի ձգտումըբուռնընդվզումառաջբերեցերկուհակամարտպետությունների՝ԱնգլիայիևՖրանստիայիկողմից: ՆրանքջանումէինՊարսկատանինևԹուրքիանհրահրելՌուսաստանիդեմևկանխելնրաառաջխաղացումը: ՖրանսիանևԱնգլիանհաամերաշխէինՌուսաստանինԱնդերկովկասինվտարելումտադրությանմեջ: Գլխավորապեսնրանցվարածքաղաքականությանհետևանքով 1804թլսկսվեցռուս-պարսկականառաջինպատերազմը:
ՌազմականգործողություններնընթանումէինհօգտՌուսաստանի: 1805-1806թթ. ՌուսականգորքըգրավումէՂարաբաղի, Շաքիի, Շիրվանի, Բաքվիխանությունները: Հաղթահարելուհակառակորդիդիմադրությունը՝ռուսներըերկրորդանգամպաշարումենԵրևանիբերդը: ՄիքանիանհաջողգրոհներիցհետոռուսականզորքիհրամանատարԳուդովիչիդադարեցնումէպաշարումըևվերադառնումՎրսատան:
1812թ. ՀայրենականպատերազմումՌուսաստանիհաղթանակընպաստեցռուս-պարսկականպատերազմիհաջողավարտին: ՌուսներնԱսլանդուզի, ԼենքորանիևՄեղրուճակատամարտերումվճռականհաղթանակներտարան:
1813թ. Հոկտեմբորի 12-ինՂարաբաղիԳյուլիստանգյուղումկնքվեցհաշտությանպայմանագիր: Այնպայմանագրիհամաձայն՝Շիրակը, Լոռին, Ղազախը, Շամշադիրը, Զանգեզուրը, ՂափանըևՂարաբաղըանցանՌուսաստանիտիրապետությանտակ:
ՌՈՒՍ-ՊԱՐՍԿԱԿԱՆ 1826-1828 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՊԱՏԵՐԱԶՄԸԵՎԱՐԵՎԵԼՅԱՆՀԱՅԱՍՏԱՆԻՄԻԱՑՈՒՄԸՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻՆ
Պատերազմիընթացքը:Պարսկաստանըչէրհաշտվում, որիրԱնդերկովկասյանհողերըանցանՌուսաստանին: Պարսկական 60-հազարանոցբանակըթագաժառանքԱբբաս-Միրզայիգլխավորությամբ 1826թ. ՀուլիսինխախտելովԳյուլիստանիպայմանագիրը՝ներխուժեցՌուսաստանիսահմանները: Սկսվեցռուս-պարսկականերկրորդպատերազմը: Պարսկականբանակիանսպանելիհարձակըդժվարինդրությունէստեղծումռուսականփոքրաքանակզորամասերիևսահմանամերձբնակիչներիհամար:
Պարսկական զորքը պաշարում է Ղարաբաղի Շուշիի բերդը: Բերդի կայազորը և ահնտեղ ապաստանած շրջակա գյուղերի բնակիչները դիմում են ինքնապաշտպանության: Պարսկական զորքը մի քանի անգամ գրոհում է, բայց հաջողության չի հասնում: Բերդի կայազորը և նրա հետ հայերը դիմանում էին: Պաշտպանական մարտերի մասնակից Լազարյանը, նծելով, որ հայերը հացահատիկի կրենց ամբողջ պաարը նվիրաբերեցին պաշտպաններին, ավելացնում է. «Հիշում եմ նույնպես, թե ինչպես մեր հայերը գիշերներն իրենց ուսերի վրա տանում էին հացահատիկի ծանր պարկերը Շուշի գյուղի ջրաղացները, որ յուզբաշի եղբայրները Սաֆար և Ռոստոմ Թարխանյանները արագ աղում էին հացահատիկը և էլի հետ էին ուղարկում բերդ: Առանց այդ օգնության կայազորը երբեք չէր կարող տանել վեցշաբաթյա պաշարումը»: Շուշիի պաշտպանությունը նկատելիորեն ձախողեց շխնամու՝ Թիֆլիսի վրա հարձակվելու ռազմական ծրագրերը:
Հայաստանի տարբեր շրջաններում ձևավորվել էին կամավորական ջոկատներ: Լոռի-Փամբակում քաջաբար կռվում էր Մարտիրոս Վեքլիյանը իսկ Ղազախ-Շամշադիրում, Դիլիջանում գրոհներ էր կատարում վարպետ Գրիգորն Մանուչարյանի ջոկատըմ որը գերությունից ազատվեց հարյուրավոր ընտանիքների: հայազգի նշանավոր գեներալ Մադաթովի 2000-անոց ջոկատը սեպտեմբերի 3-ին Շամխորի մոտ ծանր պարտության մատնեց Աբրաս-Միրզայի 10-հազարանոց զորամասին: Շուտով ռուսական զորքերը հաղթանակ տարան Գանձակի ճակատամարտում և ազատեցին Ղարաբաղը:
Այսպիսով՝ պատերազմի սկիզբ՝ 1826թ. Ամառը պարսիկնեի ունեցած հաջողությունները կարճատև եղան: Նույն տարվա աշխնանը ռուսական զորքերը պաշտպանությունից անցան հարձակման և թշնամուն դուրս քշեցին ռուսական սահմաններից: Դրանով ավարտվեց պատերազմի առաջին փուլը:
Ռազմական գործողությունները 1827 թվին: Երևանի գրավումը:1827թ. Գարմանը գեներալ Պասկևիչի գլխավորությամբ վերսկսվեցին պատերազմական գործողությունները: Ռուսական զորամասերին հաջողվեց առանց դիմադրության գրավել Էջմիածինը, Նախիջևանը: Արաքսի ափին գտնվեղ Աբասաբադ բերդի պաշըպանության կատաղի մարտերում պարսիկները ջախջախիչ պարտություն կեցին:
Պարսկական զորքը պաշարում է Ղարաբաղի Շուշիի բերդը: Բերդի կայազորը և ահնտեղ ապաստանած շրջակա գյուղերի բնակիչները դիմում են ինքնապաշտպանության: Պարսկական զորքը մի քանի անգամ գրոհում է, բայց հաջողության չի հասնում: Բերդի կայազորը և նրա հետ հայերը դիմանում էին: Պաշտպանական մարտերի մասնակից Լազարյանը, նծելով, որ հայերը հացահատիկի կրենց ամբողջ պաարը նվիրաբերեցին պաշտպաններին, ավելացնում է. «Հիշում եմ նույնպես, թե ինչպես մեր հայերը գիշերներն իրենց ուսերի վրա տանում էին հացահատիկի ծանր պարկերը Շուշի գյուղի ջրաղացները, որ յուզբաշի եղբայրները Սաֆար և Ռոստոմ Թարխանյանները արագ աղում էին հացահատիկը և էլի հետ էին ուղարկում բերդ: Առանց այդ օգնության կայազորը երբեք չէր կարող տանել վեցշաբաթյա պաշարումը»: Շուշիի պաշտպանությունը նկատելիորեն ձախողեց շխնամու՝ Թիֆլիսի վրա հարձակվելու ռազմական ծրագրերը:
Հայաստանի տարբեր շրջաններում ձևավորվել էին կամավորական ջոկատներ: Լոռի-Փամբակում քաջաբար կռվում էր Մարտիրոս Վեքլիյանը իսկ Ղազախ-Շամշադիրում, Դիլիջանում գրոհներ էր կատարում վարպետ Գրիգորն Մանուչարյանի ջոկատըմ որը գերությունից ազատվեց հարյուրավոր ընտանիքների: հայազգի նշանավոր գեներալ Մադաթովի 2000-անոց ջոկատը սեպտեմբերի 3-ին Շամխորի մոտ ծանր պարտության մատնեց Աբրաս-Միրզայի 10-հազարանոց զորամասին: Շուտով ռուսական զորքերը հաղթանակ տարան Գանձակի ճակատամարտում և ազատեցին Ղարաբաղը:
Այսպիսով՝ պատերազմի սկիզբ՝ 1826թ. Ամառը պարսիկնեի ունեցած հաջողությունները կարճատև եղան: Նույն տարվա աշխնանը ռուսական զորքերը պաշտպանությունից անցան հարձակման և թշնամուն դուրս քշեցին ռուսական սահմաններից: Դրանով ավարտվեց պատերազմի առաջին փուլը:
Ռազմական գործողությունները 1827 թվին: Երևանի գրավումը:1827թ. Գարմանը գեներալ Պասկևիչի գլխավորությամբ վերսկսվեցին պատերազմական գործողությունները: Ռուսական զորամասերին հաջողվեց առանց դիմադրության գրավել Էջմիածինը, Նախիջևանը: Արաքսի ափին գտնվեղ Աբասաբադ բերդի պաշըպանության կատաղի մարտերում պարսիկները ջախջախիչ պարտություն կեցին:
Երբ
գեներալ Կրասովսկին իր զինվորներին ամռան շոգից պատսպարելու համար հանգիստ էր տվել
Արագածի լանջերին, Աբբաս-Միրզան 30-հազարանոց զորքով հանկարծակի հարձակվեց Էջմիածնի
վրա: Օգոստոսի 17-ին Օշական գյուղի մոտ տեղի ունեցավ արյունահող ճակատամարտ Կրասովսկու
փոքրիկ զորամասի և թվով տասն անգամ գորազանցող պարսկական զորքի միջև:
Ռուս զինվորները և նրանց շարքերում մարտնչող հայ կամավորականները բացառիկ խիզախության և ծանր կորուստների գնով կարողացան փրկել Էջմիածինը թշնամու ձեռքն ընկնելուց և ավերվելուց: Ճակատամարտում զոհված զինվորների հիշատակը հավերճացնելու համար Օշականից Էջմիածին տանող ճանապարհին հուշարձան կառուցվեց, որը կանգուն է մինչև օրս:
Ռուսներին հաջողվեց առանց կորուստների գրավել պարսկական ամրություններից Սարդարապատը և պաշարել Երևանի բերդը կառուցված էր քաղաքի հարավային ծայրամասում՝ Հրազդան գետի բարձր ու ժայռոտ ափին: Այն երեք կողմից շրջափակված էր երկշարք պարիսպներով: Բերդի շուրջը փորված էին մեծ փոսեր, որոնք լցված էին ջրով: Հասան խանը այս անգամ ևս հրաժարվեց հանձնել բերդը: Պասկևիչը հրամայեց գրոհով վերցնել այն: Ռուսական հրանոթները օրուգիշեր ռմբակոծում էին բերդը: «Հինգ օր, հինգ գիշեր, սար ու ձոր դմբում, դմբդմբում էր: Էնքան թոփի գյուլլա էր գլխին ու սրտին դիպել, հոգին բերանը հասցրել»,- գրում է այդ դեպքերի ժամանակից Խ. Աբովյանը:
1827թ. Հոկտեմբերի 1-ին ռուսական զորքը մտավ բերդ: Ընկավ պարսկական ամենաամուր ու վերջին հնակետը Հայաստանում: Գերի վերցվեցին բերդի երեքհազարանոց կայազորը և Հասան խանը: Գրավեցին 100 թնդանոթ և մեծ քանակությամբ զենք ու զինամթերք:
Երևանի գրավումը ոչ միայն ռազմական, այլև քաղաքական խոշոր նշանակության իրադաձություն էր: Դրա հետ էր կապում հայ ժողովուրդը իր լավ ապագայի հույսերը: Երևանի գրավումը ուրախությամբ ընդունեց ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ արտերկրի հայությունը: Հայ նշանավոր գրողներ Հ. Ալամդարյանը Թիֆլիսից, Մ. Թաղիադյանը Հնդկաստանից, Նոր նախիջևանի (Դոնի Ռոստով) հայությունը Ռուսաստանից «հայրենիքի փրկության առթիվ» շնորհավորական ջերմ ուղերձներ առաքինեցին Հայաստան:
Պատերազմում մեծ էր ժամանակի նշանավոր գործիչ, վրացահայության հոգևոր առաջնորդ Ներսես Աշտարակեցու դերը, որը սրտառուչ կոչերով ոգեշնչում էր հայրենակիցներին:
Պատերազմի ակտիվ մասնակցություն ունեցան հայ կամավերականները և դեկաբրիստները: 1827թ. Գարնանը Ն. Աշտարակեցու և Հ. Ալամդարյանի գլխավորությամբ Թիֆլիսում կազմակերպեցին կամավորական ջոկատներ, որոնք ռուսական զորամասերի հետ մասնակցեցին ռազմական գործողություններին: Պատերազմին ակտիվ մասնակցություն ունեցան հակաիշխանական դիրքորոշում դրսևորած զինվորականները՝ Կովկաս աքսորված դեկաբրիստները:
Նրանց
70 սպաներ և 300 շարքայիննր մասնակցեցին ռազմական գործողություններին: Դեկաբրիստ սպաների
ռազմական խոշոր գիտելիքները, շարքայինների փոձն ու մարտունակությունն էիական նշանակություն
ունեցան հաղթանակի գործում:Ռուս զինվորները և նրանց շարքերում մարտնչող հայ կամավորականները բացառիկ խիզախության և ծանր կորուստների գնով կարողացան փրկել Էջմիածինը թշնամու ձեռքն ընկնելուց և ավերվելուց: Ճակատամարտում զոհված զինվորների հիշատակը հավերճացնելու համար Օշականից Էջմիածին տանող ճանապարհին հուշարձան կառուցվեց, որը կանգուն է մինչև օրս:
Ռուսներին հաջողվեց առանց կորուստների գրավել պարսկական ամրություններից Սարդարապատը և պաշարել Երևանի բերդը կառուցված էր քաղաքի հարավային ծայրամասում՝ Հրազդան գետի բարձր ու ժայռոտ ափին: Այն երեք կողմից շրջափակված էր երկշարք պարիսպներով: Բերդի շուրջը փորված էին մեծ փոսեր, որոնք լցված էին ջրով: Հասան խանը այս անգամ ևս հրաժարվեց հանձնել բերդը: Պասկևիչը հրամայեց գրոհով վերցնել այն: Ռուսական հրանոթները օրուգիշեր ռմբակոծում էին բերդը: «Հինգ օր, հինգ գիշեր, սար ու ձոր դմբում, դմբդմբում էր: Էնքան թոփի գյուլլա էր գլխին ու սրտին դիպել, հոգին բերանը հասցրել»,- գրում է այդ դեպքերի ժամանակից Խ. Աբովյանը:
1827թ. Հոկտեմբերի 1-ին ռուսական զորքը մտավ բերդ: Ընկավ պարսկական ամենաամուր ու վերջին հնակետը Հայաստանում: Գերի վերցվեցին բերդի երեքհազարանոց կայազորը և Հասան խանը: Գրավեցին 100 թնդանոթ և մեծ քանակությամբ զենք ու զինամթերք:
Երևանի գրավումը ոչ միայն ռազմական, այլև քաղաքական խոշոր նշանակության իրադաձություն էր: Դրա հետ էր կապում հայ ժողովուրդը իր լավ ապագայի հույսերը: Երևանի գրավումը ուրախությամբ ընդունեց ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ արտերկրի հայությունը: Հայ նշանավոր գրողներ Հ. Ալամդարյանը Թիֆլիսից, Մ. Թաղիադյանը Հնդկաստանից, Նոր նախիջևանի (Դոնի Ռոստով) հայությունը Ռուսաստանից «հայրենիքի փրկության առթիվ» շնորհավորական ջերմ ուղերձներ առաքինեցին Հայաստան:
Պատերազմում մեծ էր ժամանակի նշանավոր գործիչ, վրացահայության հոգևոր առաջնորդ Ներսես Աշտարակեցու դերը, որը սրտառուչ կոչերով ոգեշնչում էր հայրենակիցներին:
Պատերազմի ակտիվ մասնակցություն ունեցան հայ կամավերականները և դեկաբրիստները: 1827թ. Գարնանը Ն. Աշտարակեցու և Հ. Ալամդարյանի գլխավորությամբ Թիֆլիսում կազմակերպեցին կամավորական ջոկատներ, որոնք ռուսական զորամասերի հետ մասնակցեցին ռազմական գործողություններին: Պատերազմին ակտիվ մասնակցություն ունեցան հակաիշխանական դիրքորոշում դրսևորած զինվորականները՝ Կովկաս աքսորված դեկաբրիստները:
Թուրքմենչայի պայմանագիրը: Երևանը գրավելուց հետո սպասվում էր, որ պարսիկները հաշտություն կխնդրեն, բայց դա տեղի չունեցավ: Ռուսական զորքերը շարունակեցին հարձակումը և հետապնդելով հուսահատված թշնաուն՝ գրավեցին Թավրիզը, Խոյը, Սալմաստի գավառները, և մի շարք քաղաքներ: Պարսիկները հաշտություն խնդրեցին, որն ընդունվեց ռուսական ակռավարության կողմից: Թավրիզից Թեհրան տանող ճանապարհի վրա գտնվող Թուրքմենչյա գյուղում 1828 թվի փետրվարի 10-ին կնքվեց հաշտության պայմանագիրը: Դրանով ավարտվեց ռուս-պարսկական պատերազմը:
Թուրքմենչայի պայմանագրով Արևելյան Հայաստանը՝ Երևանի և Նախիջևանի խանությունները, Օրդուբադի գավառը, անցան Ռուսաստանի տիրապետության տակ: Երկու երկրների ռազմագերիներին թույլատվեց վերադառնալ հայրենիք: Պարսկաստանը պարտավորվում էր վճարել 40 միլիոն ռուբլի ռազմատուգանք: Երկու երկրների միջև վերականգնվեցին դիվանագիտական հարաբերությունները: Ազատ առևտրի իրավունք տվեց երկու երկրների հպատակներին և այլն:
Պայմանագրում իրավունք տրվեց Պարսկաստանի տիրապետության տակ մնացած հայերին գաղթել ու բնակություն հաստատել Հայաստանում: Տեղական իշխանությունները աշխատում էին արգելել նախատեսվող վերաբնակեցումը, որովհետև զրկվում էին աշխատավոր հմուտ ձեռքերից: Չնայած խոչընդոտներին՝ վորաբնակվել ցանկացողների թիվը շատ մեծ էր, և այն լայն ծավալ ստացավ: Վերաբնակեցումը կազմակերպվեց 1828թ. Գարնանը: Մի քանի ամսվա ընթացքում Թավրիզի, Մակուի, Սալմաստի, Խոյի և այլ շրջաններից շուրջ 40 հազար հայեր գաղթեցին Արևելյան Հայաստան: Նրանք բնակություն հաստատեցին Երևանում, Նախիջևանուի գավառներում, Զանգեզուրում, Ղարաբաղում և այլ վայրերում:
Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցնելով՝ Արևելյան Հայաստանի ժողովուրդը ազատվեց ձուլման և ֆիզիկական բնաջնջման վտանգից: Նրա ճակատաֆիրը կապվեց կենտրոնացված հզոր պետության հետ, որ ստացված կյանքի և գույքի ապահովության: Արևելյան Հայաստանը դարձավ հայ ժողովրդի ազգահավաքման և գոյատևման աստատուն ու ապահով կենտրոն:
Ռուսաստանը ևես հետամնաց երկիր էր, բայց Պարսկաստանի համեմատությամբ առաջադեմ էր: Ռուսական պատմության կազմի մեջ մտնելով՝ հայ ժողովուրդը տնտեսական մշակույթին զարգացման ավելի լավ պայմաններ ստացավ: Ռուսական մշակույթը նպաստեց հայ արվեստի ու գիտության զարգացմանը: Նման դրական տեղաշարժերի հետ մեկտեղ անհրաժեշտ է նկատի առնել, որ, Ռուսաստանի կազմի մեջ մտնելով, հայ ժողովուրդն ազատություն ձեռք չբերեց: ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՅՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ
Թագավորը և
արքունի գործակալությունները: Հայ Արշակունիների թագավորության շրջանում պետական կարգը շարունակվում
էր մնալ միապետական: Պատերազմ հայտարարելու, հաշտություն կնքելու, արտաքին
գործերը վարելու գերագույն իրավունքը պատկանում էր թագավորին:
Երկրի կառավարման և պաշտպանության գործում կարևոր նշանակույթւոն ունեին պետական վարչությունները՝ արքունի գործակալությունները:
Թագավորը գործակալությունների ղեկավարների՝ գործակալների միջոցով կառավարում էր երկիրը:
Հազարապետը ղեկավարում էր տնտեսական-հարկային գործը: Այս պաշտոնը Արշակունիների օրոք վարում էին Գնունիները և Ամատունիները:
Սպարապետը զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարն էր: Այս պաշտոնը հիմնականում զբաղեցնում էին Մամիկոնյանները:
Մարդապետը հսկում էր արքունի կլավածքները և գանձարանը: Գործակալությունը ղեկավարում էին Մարդապետունիները:
Մեծ դատավորի պաշտոնը միջնադարում պատկանում էր հայոց կաթողիկոսին:
Թագավորական շրջանում «թագակիր ասպետության» գործակալության պարտականությունը թագն արքայի գլխին դնելն էր և պալատական արարողությունները ղեկավաեր: Այս գործակալությունը տնօրինում էին Բագրատունիները:
Մայրաքաղաքը կառավարող քաղաքագլուղը Արտաշատի շահն էր: Այս պաշտոնը թագվորը հանձնում էր ավագանու ներկայացուցիչներից մեկին:
Պետական գրասենյակը և արքունի դիվանը գլխավորում էր սենեկապետը՝ թագավորի անձնական քարտուղարը:
Պետական զինանշանը արծիվն էր: Դրոշը ծիրանագույն էր, որի վրա գործված էր ոսկեգույն արծիվ:
Հայ նախարարների զբաղեցրած պաշտոնական դիրքն արքունիքում ու զորքի թվաքանակը գրանցվում էր Գահնամուկում և Զորանամակում:
Երկրի համար առավել կարևոր հարցերը քննարկվում էին Աշխարհաժողովում, որը հնուց գումարվում էր Բագավանում՝ Հայոց ամանորի՝ նավասարդի տոնակատարության օրը:
Բանակը: Հայոց բանակի կանոնավոր թվակազմը 100-120 հազար էր: Այն բաղկացած էր հոծելազորքից և հեևակներից: Հայոց թագավորի և նախարարների պահած հեծելազորը միասին կազմում էր հայոց այրուձին:
Թագավորական ոստանը պաշտպանում էին ոստանիկ այրուձի կոչվող հեծյալ ջոկատները: Թագավորի անձի պաշտպանությունն ապահովում էր ընտրյալ նետաձիգներից բաղկացած այրուձին՝ մաղխազի հրամանատարությամբ:
Ըստ իրենց զորքի քանակի՝ նախարարները համարվում
էին բյուրավորներ, հազարավորներ, հարյուրավորներ, հիսնավորներ և տասնավորներ: ՀԱՅ ՇՈՂՈՎՈՒՐԴՆ ԱՌԱՋԻՆ ԱՇԽԱՐԱՄԱՐՏԻ ՏԱՐԻՆԵՐԻՆԵրկրի կառավարման և պաշտպանության գործում կարևոր նշանակույթւոն ունեին պետական վարչությունները՝ արքունի գործակալությունները:
Թագավորը գործակալությունների ղեկավարների՝ գործակալների միջոցով կառավարում էր երկիրը:
Հազարապետը ղեկավարում էր տնտեսական-հարկային գործը: Այս պաշտոնը Արշակունիների օրոք վարում էին Գնունիները և Ամատունիները:
Սպարապետը զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարն էր: Այս պաշտոնը հիմնականում զբաղեցնում էին Մամիկոնյանները:
Մարդապետը հսկում էր արքունի կլավածքները և գանձարանը: Գործակալությունը ղեկավարում էին Մարդապետունիները:
Մեծ դատավորի պաշտոնը միջնադարում պատկանում էր հայոց կաթողիկոսին:
Թագավորական շրջանում «թագակիր ասպետության» գործակալության պարտականությունը թագն արքայի գլխին դնելն էր և պալատական արարողությունները ղեկավաեր: Այս գործակալությունը տնօրինում էին Բագրատունիները:
Մայրաքաղաքը կառավարող քաղաքագլուղը Արտաշատի շահն էր: Այս պաշտոնը թագվորը հանձնում էր ավագանու ներկայացուցիչներից մեկին:
Պետական գրասենյակը և արքունի դիվանը գլխավորում էր սենեկապետը՝ թագավորի անձնական քարտուղարը:
Պետական զինանշանը արծիվն էր: Դրոշը ծիրանագույն էր, որի վրա գործված էր ոսկեգույն արծիվ:
Հայ նախարարների զբաղեցրած պաշտոնական դիրքն արքունիքում ու զորքի թվաքանակը գրանցվում էր Գահնամուկում և Զորանամակում:
Երկրի համար առավել կարևոր հարցերը քննարկվում էին Աշխարհաժողովում, որը հնուց գումարվում էր Բագավանում՝ Հայոց ամանորի՝ նավասարդի տոնակատարության օրը:
Բանակը: Հայոց բանակի կանոնավոր թվակազմը 100-120 հազար էր: Այն բաղկացած էր հոծելազորքից և հեևակներից: Հայոց թագավորի և նախարարների պահած հեծելազորը միասին կազմում էր հայոց այրուձին:
Թագավորական ոստանը պաշտպանում էին ոստանիկ այրուձի կոչվող հեծյալ ջոկատները: Թագավորի անձի պաշտպանությունն ապահովում էր ընտրյալ նետաձիգներից բաղկացած այրուձին՝ մաղխազի հրամանատարությամբ:
ՀԱՅՈՑ ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԸ
Պատերազմիսկիզբը: 1914թ. Օգոստոսի 1-ինբռնկզումէԱռաջինհամաշխարհայինպատերազմ: Այնմղվումէրերկուխոշորռազմաքաղաքականխմբավորումների՝Անտանտի (Ռուսաստան, ՄեծԲրիտանիաևՖրամսիա) ևԵռյակ, իսկ 1915թվականից՝Քառյակմիության (Գերմանիա, Ավստրո-Հունգարիա, ԹուրքիաևԲուլղարիա) միջև:ԵվԱնտանտը, ևԵռյակմիություննայսպատերազմումհետապդումէինզավթողականնպատակներ: ԹուրքիանծգտումէրգրավելԿովկասը, Ղրիմը, ԻրանականԱտրպատականըևՄիջինԱսիան: Դրանովիրագործվելուէրերիտթուքերիպաբթուրքականծրագիր: ԻրհերթինցարականՌուսաստանընպատակուներգրավելԱրևմտյանՀայաստանը, Կ. Պոլիսը, ԲոսֆերիևԴարդանելինողուցները: Կովկասյանճակատամարտումմարտականգործողություններըսկսումեն 1914թ. Հոկտեմբերի 29-30-ը: Թուրքաերըկենտրոնացելէին 300 հազարզինվոր: Ռուսականզորքերիթիվըհասնումէրշուրջ 200 հազարի: ՄարտականգործողություններնընթանումէինՍևծովիցմինչևՈւրիմալիը՝ 720կմերկարությամբ: Առաջինընախահարձակվումենթուրքերը: ՕգտագործելովուժերիգերակշռությունըևայնհանգամանքւորռուսներըզորքերիմիմասըԿովկասիցտեղափոխելէինԱրևմտյանռազմաճակատ, թուքերինհաջողվումէգրավելռուսականսամանամերձմիքանիշրջաններ: Զավթածտարացքներիբնակչությունը՝հայեր, հույներևասորիներ, հալածանքներիևկոտորածիէենթարվումթուրքզինվորներիկողմից:
1914թ. Դեկտեմբեր, 1915թ. Հունվարամիսներինթուրքականևռուսականբանակներիմիջև, Սարիղամիշքաաքիշրջանում, տեղիենունենումկատաղիմարտեր: Թուրքերը, որոնքողջհույսըդրելէինիրենցթվականգերակշռությանվրա, գլխովինջախջախումէճողոպրելովազտվելմիայն 12 հազարին:ՌազմականնախարարԷնվերփաշանհազիվէխուսափումգերիընկնելուց: Ռուսների 60 հազարզորքեիցզոհվում 20 հազարը: Զարգացնելովհարձակումը՝ռուսականուժերըգրավումենբավրիզըևԴիլմանը, հետմղումՊարսկականներխուաժածթուրքականզորքերին: 1915թ. ԳարնանըԱրևմտյանՀայաստանումևսռուսականԿովկասյանբանակըհաջողգործողություններէծավալում: ԹշնամուցգրավումենՄանազկերտը, Շատախը, ԱրճեշըևՎանը: 1915թ. Հուլիսին, սակայն, ռուսներըանսպասելիորեննահանջումենԱլաշկերտիհովիտ: Ռուսականհրամանատարությունը, լրացուցիչուժերստանալով, անցնումէհարձակմանևվերագրավումկորցրածտարացքները:
1916թ. Հունվարին ռուսական բանակներն անցնում են լայնածավալ հարձակման: Կարճ ժամանակամիջոցում ջախջախվում է թուրքական երեք ֆիվիզիա: Իսկ 1916թ. Փետրվարին, հնգօրյա կատաղի մարտերից հետո, նրանք գրավում են ռազմավարական կարևոր նշանակություն ունեցող Էրզրումը: Նույն թվականի Ապրիլին ռուսական ցանաքային և ծովային ուժերի համատեղ ջանքերով գրավում է Սև ծովի ափին գտվող Տրապիզոն քաղաք-նավահանգիսը:
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՐԵՎԱՆ
ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԵՏ1914թ. Դեկտեմբեր, 1915թ. Հունվարամիսներինթուրքականևռուսականբանակներիմիջև, Սարիղամիշքաաքիշրջանում, տեղիենունենումկատաղիմարտեր: Թուրքերը, որոնքողջհույսըդրելէինիրենցթվականգերակշռությանվրա, գլխովինջախջախումէճողոպրելովազտվելմիայն 12 հազարին:ՌազմականնախարարԷնվերփաշանհազիվէխուսափումգերիընկնելուց: Ռուսների 60 հազարզորքեիցզոհվում 20 հազարը: Զարգացնելովհարձակումը՝ռուսականուժերըգրավումենբավրիզըևԴիլմանը, հետմղումՊարսկականներխուաժածթուրքականզորքերին: 1915թ. ԳարնանըԱրևմտյանՀայաստանումևսռուսականԿովկասյանբանակըհաջողգործողություններէծավալում: ԹշնամուցգրավումենՄանազկերտը, Շատախը, ԱրճեշըևՎանը: 1915թ. Հուլիսին, սակայն, ռուսներըանսպասելիորեննահանջումենԱլաշկերտիհովիտ: Ռուսականհրամանատարությունը, լրացուցիչուժերստանալով, անցնումէհարձակմանևվերագրավումկորցրածտարացքները:
1916թ. Հունվարին ռուսական բանակներն անցնում են լայնածավալ հարձակման: Կարճ ժամանակամիջոցում ջախջախվում է թուրքական երեք ֆիվիզիա: Իսկ 1916թ. Փետրվարին, հնգօրյա կատաղի մարտերից հետո, նրանք գրավում են ռազմավարական կարևոր նշանակություն ունեցող Էրզրումը: Նույն թվականի Ապրիլին ռուսական ցանաքային և ծովային ուժերի համատեղ ջանքերով գրավում է Սև ծովի ափին գտվող Տրապիզոն քաղաք-նավահանգիսը:
Հանրապետութանմիջազգայինդրությունը (1918թ.):Ինչպեսարդենգիտեք, 1918թ. Հունիսի 4ԻնԹուրքիայիհետԲաթումումհաշտությունկնքելուցհետոՀայաստանիՀանարպետությունըհայտնվելէրչափազանցծանրդրությանմեջ: Ընդհամենը 12հազ. Քառ. կմտարածք, թուրք-թաթարականշրջապակում, հարյուրհազարավորգաղթականներևայլն:
1918թ. ԱմառըՀայաստանիպատվիրակությունը (նախագահԱ. Ահարենյան) փորձարեցբանակցլեուՔառյակմիությաներկրների (Գերմանիա, Ավստո-Հունգարիա, Թուրքա, Բուլղարիա) հետ՝Բաթումիպայմանագիրըփոքինչմեղմելունպատակով, բայցարդյունքիչհասավ:
Քանիդեռշարունակվումէրաշխարամարտը, ԱնդերկովկասումտերուտնօրինությունէինանումՔառյակմիությաներկրներիցԳերմաիանևԹուրքիան: Նրանքնույնիսկմրցակցումէինիրարհետ,թետարածաշրջանումովավելիմեծազդեցությունկնվաճի: Նրանցհամարմեծգրավչությունուներադրբեջանականնավթը: ՀայաստանըիրավունքչուներհարաբերվելուայլպետություններիևհատկապեսԱնտանտիերկրներիուՌուսաստանիհետ:
Այսվիճակըշարոնակվեցմինչև 1918թ. Վերջը՝Առաջինաշխարամարտիավարտը: Իվերջո, ԱՆտանտըհաղթեցՔառյակդաշինքին: ՊարտվածԳերմանիանևԹուրքիանիրենցզորքերըդուրսբերեցինԱնդերկովկասից: ԴրաշնորհիվՀայաստանիտարացքըընդարձակվեցմինչև 70 հազարքառ. կմ-ի:
ԱյժմտարածաշրջանումազդեցիկդիրքգրավեցԱնտանտիերկրներիցԱնգլիան: ԱշխրամարտիավարտիցհետոՀայաստանիարտաքինքաղաքականվիճակըփոքրինչբերլավվեց, ևնասկսեցավելիակտիվարտաքինքաղաքականությունվարել:
Հայ-վրացականհարաբերությունները:ՀՀարտաքինքաղաքականությանհիմանակնուղղություններիցմեկըբարիդրացականհարաբերություններիհաստատումնէրանմիջականհարևեններիհետ: ՀայաստանիհարևաններնէինԹուրքիան, Վրաստանը, ԱդրբեջանըևՊարսկաստանը: Նրանցհետկանոնավորհարաբերություններիհաստատումըհարթչընթացավ, որովհետևիրարմիջևկայինազգային, տարածքային-սահմանայինլուրջվեճեր: ՄիակերկիրըՊարսկաստաններէր, որըՀայաստանիհետչիունեցելորևէլուրջխնդիրևհանրապետությանգոյությանողջընթացքումպահպանելէբարեկամականհարաբերություններ:
Հայկականտարածքներինկատմամբհավակնություններունեինհարևանմյուսերեքպետությունները, այդթվումնաևՎրաստանիՀանրապետությունը:
Գիտենքնաև, որհայևվրացժողովուրդներիմիջւգոյությունէունեցելդարավորբարեկամություն: Նրանքշատանգամներհամատեղպայքարելենօտարնվաճողներիհետ: Սակայն 1918թ. ՎրաստանիևՀայաստանիանկախությանհռչակուկիցհետոտարածքային-սահմանայիվեճծագեցնրանցմիջև, որիպատճառովդեռևսցարիզմիժամանակներումկատարվածվարչատարածքայինանարդարբաժանումներէին:
1918թ. ԱմառըՀայաստանիպատվիրակությունը (նախագահԱ. Ահարենյան) փորձարեցբանակցլեուՔառյակմիությաներկրների (Գերմանիա, Ավստո-Հունգարիա, Թուրքա, Բուլղարիա) հետ՝Բաթումիպայմանագիրըփոքինչմեղմելունպատակով, բայցարդյունքիչհասավ:
Քանիդեռշարունակվումէրաշխարամարտը, ԱնդերկովկասումտերուտնօրինությունէինանումՔառյակմիությաներկրներիցԳերմաիանևԹուրքիան: Նրանքնույնիսկմրցակցումէինիրարհետ,թետարածաշրջանումովավելիմեծազդեցությունկնվաճի: Նրանցհամարմեծգրավչությունուներադրբեջանականնավթը: ՀայաստանըիրավունքչուներհարաբերվելուայլպետություններիևհատկապեսԱնտանտիերկրներիուՌուսաստանիհետ:
Այսվիճակըշարոնակվեցմինչև 1918թ. Վերջը՝Առաջինաշխարամարտիավարտը: Իվերջո, ԱՆտանտըհաղթեցՔառյակդաշինքին: ՊարտվածԳերմանիանևԹուրքիանիրենցզորքերըդուրսբերեցինԱնդերկովկասից: ԴրաշնորհիվՀայաստանիտարացքըընդարձակվեցմինչև 70 հազարքառ. կմ-ի:
ԱյժմտարածաշրջանումազդեցիկդիրքգրավեցԱնտանտիերկրներիցԱնգլիան: ԱշխրամարտիավարտիցհետոՀայաստանիարտաքինքաղաքականվիճակըփոքրինչբերլավվեց, ևնասկսեցավելիակտիվարտաքինքաղաքականությունվարել:
Հայ-վրացականհարաբերությունները:ՀՀարտաքինքաղաքականությանհիմանակնուղղություններիցմեկըբարիդրացականհարաբերություններիհաստատումնէրանմիջականհարևեններիհետ: ՀայաստանիհարևաններնէինԹուրքիան, Վրաստանը, ԱդրբեջանըևՊարսկաստանը: Նրանցհետկանոնավորհարաբերություններիհաստատումըհարթչընթացավ, որովհետևիրարմիջևկայինազգային, տարածքային-սահմանայինլուրջվեճեր: ՄիակերկիրըՊարսկաստաններէր, որըՀայաստանիհետչիունեցելորևէլուրջխնդիրևհանրապետությանգոյությանողջընթացքումպահպանելէբարեկամականհարաբերություններ:
Հայկականտարածքներինկատմամբհավակնություններունեինհարևանմյուսերեքպետությունները, այդթվումնաևՎրաստանիՀանրապետությունը:
Գիտենքնաև, որհայևվրացժողովուրդներիմիջւգոյությունէունեցելդարավորբարեկամություն: Նրանքշատանգամներհամատեղպայքարելենօտարնվաճողներիհետ: Սակայն 1918թ. ՎրաստանիևՀայաստանիանկախությանհռչակուկիցհետոտարածքային-սահմանայիվեճծագեցնրանցմիջև, որիպատճառովդեռևսցարիզմիժամանակներումկատարվածվարչատարածքայինանարդարբաժանումներէին:
Հայկականերկուգավառների՝ԼոռիիուԱխալքալաքը, մտցվելէինԹիֆլիսինահանգիմեջ: ՆորահռչակՎրաստանըամենկերպձգտումէրիրսահմաններիմեջներեբաելհայաբնակահդգավառները: Հայաստանիկառավարությունըջանումէրհարցըլուծելբանակցություններիմիջոցով: Սակայնսահամանայինայդվեճը 1918թ. Դեկտեմբերինվերածեցհայ-վրացականպատերազմի: Երբվրացիշխանություններըսկսեցինբռնություններգործադրելտեղիհայությաննկատմամբ, հայկականզորամասերըմտանԼոռիհաղթանակտարանվրացիներինկատմամբևիրենցհսկողությանտակառանգավառնամասը: ՀալածանքիուհետապնդումներիենթարկվեցինՎրաստանումապրողհայերը: Պատերազմըտևեցշուրջերկուշաբաթ :
ԽնդրինմիջամտեցինԱնտնանտի՝ԱնգլիայիևՖրանսիայիզինվորականներկայացուցիչները: 1919թ. Հունվարինկողմերիմիջևկայացվեցհամաձայնություն: Լոռինհայտարարվեց «Չեզոքգոտի»: Կարճժամանակումբարելավվեցինհայ-վրացականհարաբերությունները: Վերաբացվեցինհաղորդկացությանուղիները:
Հայ-վրացականվիճելիտարածքայինխնդիրներըվերջնականորենլուծվեցիննրանով, որ 1921թ. ԱխալքալաքիգավառըկցվեցՎրաստանին, իսկԼոռինմիացվեցՀայաստանին:
Հայ-ադրբեջանականհարաբերությունները: ՇատավելիբարդէինհարաբերությւոններըԱդրբեջանիհետԱռանձնապեսսուրևշարունակականբնույթկրեցինտարածքային-սահմանայինվեճերը:ԱդրբեջանըձգտումէրնվաճելԼեռնայինՂարաբաղը (Արցախը), Զանգեզուրը (Սյունքիը), Շարուր-Նախիջևանըևայլտարածքներ: ԱյդխնդրումԱդրբեջանինաջակցումէինԱնգլիանևԹուրքիան, իսկ 1920թ. Գարնանից՝նաևխորհրդայինՌուսաստանը:
1918թ. վերջինանգլիացիներիմիջամտությամբկասեցվեցԱնդրանիկիզորախմբիառաջխաղացումըդեպիՇուշիուԱրցախ: ԱնգլիականհրամանատարությանաջակցությամբԱրցախ-ԶանգեզուրնահանգապետինշանակվեցթուրքջարդարարԽոսրովբեկՍուլթանը: Արցախ-ՍյունքիհայությւոնըչճանաչեցԱդրբեջանիգերիշխանությունըևհայությունըսկսեցպաքարել: ՀայաստանիկառավարությունըձգտումէրխաղաղմիջոցներովլուծելԱդրբեջանիհետունեցածվիճելիհարցերը: Սակայնայդբանակցություններըարդյունքչտվեցին: Մեծտերությունները, շահագրգռվածլինելովԲաքվինավթով, ավելիհաճախճնշումէինգործադրումՀայաստանիվրա, որպեսզինազիջումներանիԱդրբեջանին:Այդուհանդերձ՝Հայաստանիկառավարությունըանումէրհնարավերինը՝պաշտպանկանգնելուարցախահայությանարդարդատին, ՂարաբաղըհամարելովանկախՀայաստանիանբաժանմասը:
Շուշիիհայությունը 1920թ. Մարտինենթարկվեցջարդի: Զոհվեցմոտ 8 հազարհայ: ՀայաստանիկառավարությանորոշմամբԴրոյիզորախումբըմտավՂարաբաղ: Ապիլի 25-ինարցախահայության 9-րդհամագումարըորոշումկայացրեցԼեռնայինՂարաբաղըվերամիավորելՀայաստանիՀանարպետությանհետ:
Իրադարձությունըհայ-ադրբեջանականհարաբերություններումկտրուկփոխվեցին, երբմիքանիօրանցԱպրիլի 28-ին, 11-րդԿարմիրբանակիմիջամտությամբառանցորևէկրակոցի, խորհրդանացվեցԱդրբեջանը: ԴրանիցհետովերջինսսկսվեցպաշտպանելԽորհրդայինՌուսաստանը: ԽորհդայինԱդրբեջանիկառավարությունըևՌուսաստանի 11-րդԿարմիրբանակիհրամանատարությունըվերջնագիրներկայացրեցինՀՀ-ին: Դրանհետևեցթուրք-թաթար-բոլշևիկզինուժիներխուժումըՂարաբաղ, ԶանգեզուրևՆախիջևան: ԿարմիրբանակիօգնությամբԱդրբեջանըտիրեցԼեռնայինՂարաբաղին: Ավելիուշ՝ 1921թ. Հուլիսին, ԽորհրդայինՌուսաստանիբարձրագույնիշխանություններիթույլտվությամբԼեռնայինՂարաբաղը, ինքնավարմարզիկարգավիճակովբնակցվեցԱդրբեջանին:
ԱյդտեսակետիցծանրճակատագիրունեցավնաևՆախիւևանը: 1919թ. ԿեսերինանգլիացիներիօգնությամբՆախիջևանիգավառըպաշտոնաօեսմիացվեցՀայաստանիՀանրապետությանը: ՍակայնտեղիթաթարներըԱդրբեջանիևԹուրքիայիիշխանություններիառակությամբապստամբությունբարձրացրինուհրաժարվեցինճանաչելՀայաստանիիշխանությունը: Շարուր-Նախիջանիթաթարներիշարունակականխռովությունների, ավերածությունների, թալանիհետևանգովերկրամասըգրեթելիովինհայաթափվեց: Նախիջևանահայությանմիմասըկոտորվեց, իսկյուսմասըկարկադրվածդիմեցարտագաղթի: 1920թ. Աշնանը՝թուրք-հայկակակնպատերազմիժամանակ, ԹւորքիանբռնազավթեզՆախիջանիգավառը: Իսկ 1921թ. (ՄեսկվայիևԿարսիպայմանագրով) ՆախիջանըհանձնվեցԽորհրդայինԱդրբեջանին:
ՄիանգամայնայլընթացքստացանիրադարձություննեըԶանգեզուրում: Հայոցպատմությանլուսավորէջերիցէպայքարըթուրք-թաթար-բորլևիյանոտնձգություններիդեմ: ԱյդպայքարըգլխավորեցԳարեդինՆժդեհը (1886-1955):
1920թ. ԱշնանըինքնապաշպանականհամառկռիվներիշնորհիվլիովինազագագրվեցԶանգեզուրը: ԱյդսկզբումհռչակվեցԻնքնավարՍյունիք, աօա՝Լեռնահայաստան, իսկ 1921թ. ՀուլիսինվերջանականապեսմիացվեցԽորհրդայինՀայաստանին: ՆերկայումսՍյունքիմարզըՀայաստանիկազմումլինելուհամարհայժողովուրդըմեծապեսպատրտականէԳ. Նժդեհին:
Ինչվերաբերվումէհայ-թուրքակակնհարաբերույթւոննին, ապադրանանմիջականորենառնչվումէինՀայկականհարցին:
ՄայիսյանհերոսամարտԽնդրինմիջամտեցինԱնտնանտի՝ԱնգլիայիևՖրանսիայիզինվորականներկայացուցիչները: 1919թ. Հունվարինկողմերիմիջևկայացվեցհամաձայնություն: Լոռինհայտարարվեց «Չեզոքգոտի»: Կարճժամանակումբարելավվեցինհայ-վրացականհարաբերությունները: Վերաբացվեցինհաղորդկացությանուղիները:
Հայ-վրացականվիճելիտարածքայինխնդիրներըվերջնականորենլուծվեցիննրանով, որ 1921թ. ԱխալքալաքիգավառըկցվեցՎրաստանին, իսկԼոռինմիացվեցՀայաստանին:
Հայ-ադրբեջանականհարաբերությունները: ՇատավելիբարդէինհարաբերությւոններըԱդրբեջանիհետԱռանձնապեսսուրևշարունակականբնույթկրեցինտարածքային-սահմանայինվեճերը:ԱդրբեջանըձգտումէրնվաճելԼեռնայինՂարաբաղը (Արցախը), Զանգեզուրը (Սյունքիը), Շարուր-Նախիջևանըևայլտարածքներ: ԱյդխնդրումԱդրբեջանինաջակցումէինԱնգլիանևԹուրքիան, իսկ 1920թ. Գարնանից՝նաևխորհրդայինՌուսաստանը:
1918թ. վերջինանգլիացիներիմիջամտությամբկասեցվեցԱնդրանիկիզորախմբիառաջխաղացումըդեպիՇուշիուԱրցախ: ԱնգլիականհրամանատարությանաջակցությամբԱրցախ-ԶանգեզուրնահանգապետինշանակվեցթուրքջարդարարԽոսրովբեկՍուլթանը: Արցախ-ՍյունքիհայությւոնըչճանաչեցԱդրբեջանիգերիշխանությունըևհայությունըսկսեցպաքարել: ՀայաստանիկառավարությունըձգտումէրխաղաղմիջոցներովլուծելԱդրբեջանիհետունեցածվիճելիհարցերը: Սակայնայդբանակցություններըարդյունքչտվեցին: Մեծտերությունները, շահագրգռվածլինելովԲաքվինավթով, ավելիհաճախճնշումէինգործադրումՀայաստանիվրա, որպեսզինազիջումներանիԱդրբեջանին:Այդուհանդերձ՝Հայաստանիկառավարությունըանումէրհնարավերինը՝պաշտպանկանգնելուարցախահայությանարդարդատին, ՂարաբաղըհամարելովանկախՀայաստանիանբաժանմասը:
Շուշիիհայությունը 1920թ. Մարտինենթարկվեցջարդի: Զոհվեցմոտ 8 հազարհայ: ՀայաստանիկառավարությանորոշմամբԴրոյիզորախումբըմտավՂարաբաղ: Ապիլի 25-ինարցախահայության 9-րդհամագումարըորոշումկայացրեցԼեռնայինՂարաբաղըվերամիավորելՀայաստանիՀանարպետությանհետ:
Իրադարձությունըհայ-ադրբեջանականհարաբերություններումկտրուկփոխվեցին, երբմիքանիօրանցԱպրիլի 28-ին, 11-րդԿարմիրբանակիմիջամտությամբառանցորևէկրակոցի, խորհրդանացվեցԱդրբեջանը: ԴրանիցհետովերջինսսկսվեցպաշտպանելԽորհրդայինՌուսաստանը: ԽորհդայինԱդրբեջանիկառավարությունըևՌուսաստանի 11-րդԿարմիրբանակիհրամանատարությունըվերջնագիրներկայացրեցինՀՀ-ին: Դրանհետևեցթուրք-թաթար-բոլշևիկզինուժիներխուժումըՂարաբաղ, ԶանգեզուրևՆախիջևան: ԿարմիրբանակիօգնությամբԱդրբեջանըտիրեցԼեռնայինՂարաբաղին: Ավելիուշ՝ 1921թ. Հուլիսին, ԽորհրդայինՌուսաստանիբարձրագույնիշխանություններիթույլտվությամբԼեռնայինՂարաբաղը, ինքնավարմարզիկարգավիճակովբնակցվեցԱդրբեջանին:
ԱյդտեսակետիցծանրճակատագիրունեցավնաևՆախիւևանը: 1919թ. ԿեսերինանգլիացիներիօգնությամբՆախիջևանիգավառըպաշտոնաօեսմիացվեցՀայաստանիՀանրապետությանը: ՍակայնտեղիթաթարներըԱդրբեջանիևԹուրքիայիիշխանություններիառակությամբապստամբությունբարձրացրինուհրաժարվեցինճանաչելՀայաստանիիշխանությունը: Շարուր-Նախիջանիթաթարներիշարունակականխռովությունների, ավերածությունների, թալանիհետևանգովերկրամասըգրեթելիովինհայաթափվեց: Նախիջևանահայությանմիմասըկոտորվեց, իսկյուսմասըկարկադրվածդիմեցարտագաղթի: 1920թ. Աշնանը՝թուրք-հայկակակնպատերազմիժամանակ, ԹւորքիանբռնազավթեզՆախիջանիգավառը: Իսկ 1921թ. (ՄեսկվայիևԿարսիպայմանագրով) ՆախիջանըհանձնվեցԽորհրդայինԱդրբեջանին:
ՄիանգամայնայլընթացքստացանիրադարձություննեըԶանգեզուրում: Հայոցպատմությանլուսավորէջերիցէպայքարըթուրք-թաթար-բորլևիյանոտնձգություններիդեմ: ԱյդպայքարըգլխավորեցԳարեդինՆժդեհը (1886-1955):
1920թ. ԱշնանըինքնապաշպանականհամառկռիվներիշնորհիվլիովինազագագրվեցԶանգեզուրը: ԱյդսկզբումհռչակվեցԻնքնավարՍյունիք, աօա՝Լեռնահայաստան, իսկ 1921թ. ՀուլիսինվերջանականապեսմիացվեցԽորհրդայինՀայաստանին: ՆերկայումսՍյունքիմարզըՀայաստանիկազմումլինելուհամարհայժողովուրդըմեծապեսպատրտականէԳ. Նժդեհին:
Ինչվերաբերվումէհայ-թուրքակակնհարաբերույթւոննին, ապադրանանմիջականորենառնչվումէինՀայկականհարցին:
Պատերազմիվերաճումըթուրք – հայկականի:1918թ. Գարնանըթուրքերը 50-հազարանոց զորքէինկենտրոնաացելԿովկասյանճակատում: ՆրանքորոշելէիննվաճելամբողջԱրևելյանՀայաստանը,
հասնելԲաքու, Դաղստան և ՀյուսիսայինԻրան:
ԱնդերկոցկասինորահռչակպետությանկառավարությունըԲաումիանկումիցհետոճակատայինզորքերինհրամայեցդադարեցնելռազմականգործողությունները, իսկՄայիսի 11-ից Բաթումում վերսկսեց Թուրքիայի հետ ընդհատված բանակցությունները:
Հայկական կողմը ուզում էր կանգնեցնել թշնամու առաջխաղացումը: Հայ-վարց կողմերը միասկին կարող էին լուծել այդ խնդիրը, սակայն մենևիկներն ու -մուսավաթականները շարունակեցին իրենց հակահայ քայլերը: Մինչ դեռ ԱԺԴՀ-ն ներկայանումէրիբրևերեքժողովուրդներիդաշնայինպետություն:
Չխենկելուկառավարությունըհայերիհաշվինարվողզիջումներիգնովփորձումէրհամաձայությանգալթուրքերիհետ: Արդյունքում՝1918 թվականի Ապրիլի 12 (25)-ին Կարսն առանց առաց դիմադրության հանձնվեց թուրքերին:
Հայկական ուժերը հարկադրված առանց Ախուրյան գետի ձախ ափը: Թուրքական կողմը վերջնագիր ներկայացրեց Ալեքսանդրապոլում տեղակայված հայկական զորքի հրամանատարության: Պահանջվում էր հանձնել քաղաքը և զորքը 25կմհեռացնելերկաթուղուց: ՉսպասելովվերջնագրիպատասխանինՄայսի15-ին գրավեց քաղաքը:
Այսպես՝ թուրք-անդերկովկասյան պատերազմը վերածվեց թուրք-հայկական պատերազմի: Ճակատային գիծը Ջավախքից ձգվում էր Ալեքսանդրապոլ, ապա Արաքս գետով մինչև Մարգարա:
Դեռ Մայսի 7-ին թուրքերըներխուժելէինՋավախք: ՀայերըհամառդիմադրությունցուցաբերեցինԱխալաքիգավառում: ԹուրքականզորամասերըշրջափակելէիննաևԱխալցխան: ԹուրքերինայդպեսէլչհաջողվեցգրավելԱխալցխան. ՄարտերըշարունակվեցինմինչևՀունիսի6-ը:
Թուրք-հայկականպատերազմիկարևորիրադարձություններիցէՇիրակիգոյամարտը: ՏեղիբնակչությանըմիացանարևմտահայհազարավորգաղթականներևՄայսիկեսերինմիացյալուժերովմաքրեցինԱրագածիլոռնազանգվածըքրդերիցութաթարներից:
ՍարդարապատիևԲաշԱպարանիճակատամարտերը: Ալեքսանդրապոլի գրավումից հետո թշնամու զորքը զորքը մտավ Արարատյան դաշտ և ուղղություն վերցրեց դեպի Երևան: Հայ բնակչությունը և Սիլիկյանի գլխավորաշ Երևանի զորախումբը համախմբվեցին՝ թշնամու դեմ կռվելու համար:
ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՌՈՒՍ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆՊԱՏԵՐԱԶՄԸԵՎՀԱՅԿԱԿԱՆՀԱՐՑԻՄԻՋԱԶԳԱՅՆԱՑՈՒՄԸԱնդերկոցկասինորահռչակպետությանկառավարությունըԲաումիանկումիցհետոճակատայինզորքերինհրամայեցդադարեցնելռազմականգործողությունները, իսկՄայիսի 11-ից Բաթումում վերսկսեց Թուրքիայի հետ ընդհատված բանակցությունները:
Հայկական կողմը ուզում էր կանգնեցնել թշնամու առաջխաղացումը: Հայ-վարց կողմերը միասկին կարող էին լուծել այդ խնդիրը, սակայն մենևիկներն ու -մուսավաթականները շարունակեցին իրենց հակահայ քայլերը: Մինչ դեռ ԱԺԴՀ-ն ներկայանումէրիբրևերեքժողովուրդներիդաշնայինպետություն:
Չխենկելուկառավարությունըհայերիհաշվինարվողզիջումներիգնովփորձումէրհամաձայությանգալթուրքերիհետ: Արդյունքում՝1918 թվականի Ապրիլի 12 (25)-ին Կարսն առանց առաց դիմադրության հանձնվեց թուրքերին:
Հայկական ուժերը հարկադրված առանց Ախուրյան գետի ձախ ափը: Թուրքական կողմը վերջնագիր ներկայացրեց Ալեքսանդրապոլում տեղակայված հայկական զորքի հրամանատարության: Պահանջվում էր հանձնել քաղաքը և զորքը 25կմհեռացնելերկաթուղուց: ՉսպասելովվերջնագրիպատասխանինՄայսի15-ին գրավեց քաղաքը:
Այսպես՝ թուրք-անդերկովկասյան պատերազմը վերածվեց թուրք-հայկական պատերազմի: Ճակատային գիծը Ջավախքից ձգվում էր Ալեքսանդրապոլ, ապա Արաքս գետով մինչև Մարգարա:
Դեռ Մայսի 7-ին թուրքերըներխուժելէինՋավախք: ՀայերըհամառդիմադրությունցուցաբերեցինԱխալաքիգավառում: ԹուրքականզորամասերըշրջափակելէիննաևԱխալցխան: ԹուրքերինայդպեսէլչհաջողվեցգրավելԱխալցխան. ՄարտերըշարունակվեցինմինչևՀունիսի6-ը:
Թուրք-հայկականպատերազմիկարևորիրադարձություններիցէՇիրակիգոյամարտը: ՏեղիբնակչությանըմիացանարևմտահայհազարավորգաղթականներևՄայսիկեսերինմիացյալուժերովմաքրեցինԱրագածիլոռնազանգվածըքրդերիցութաթարներից:
ՍարդարապատիևԲաշԱպարանիճակատամարտերը: Ալեքսանդրապոլի գրավումից հետո թշնամու զորքը զորքը մտավ Արարատյան դաշտ և ուղղություն վերցրեց դեպի Երևան: Հայ բնակչությունը և Սիլիկյանի գլխավորաշ Երևանի զորախումբը համախմբվեցին՝ թշնամու դեմ կռվելու համար:
Պատերազմիպատճառները:1870-ականներինթուրքականտիրապետությանտակգտնվողժողովուրդներըոտքիենկանգնումանկախությունձեռքբերելուհամար:
ԱյդժամանակթուրքականկայսրությանկազմումէինԲալկանյանթերակղզումեծմասըկազմողմիշարքիշխանություններ,
որոնքանկախությանէնձգտում:
1875թ. ԱպստամբումենԲոնսիանևՀերցեհովիան «սլավոնեղբայներինօգնելու» կարգախոսովլայշարժում: Բալական
ժողովուրդների պայարը Ռուսաստանն օգտագործեց իր քաղաքական նպատակներն իրականացնելու
համար: Կ. Պոլիսում մեծ տերությունների դեսպանները 1876թ. Դեկտեմբերին Թուրքիային առաջարկեցին
մշակել և իրագործել բալկանյան ժողովուրդների դրությունը բարելավելու իր ծրագիրը: Սուլթան
Աբուլ Համիդը, նեվելով Անգլիայի առակցության վրա, մերժեց դեսպանների առաջարկությունը՝
այն համարելով միջամտություն իր ներքին գործերին: Ռուսական ցար Ալեքսանդր II-ը Ռումինայի
հետ պայմանագիր կնքեց և ապահովելով նրա դաշինքը, նույն օրը 1877թ. Ապրիլի 12-ին, ստորագրեց
պատերազմն սկսելու ծրագիրը:
Պատերազմի ընթացքը:Պատերազմը տևեց տաս ամիս: Ռազմական գործողությունները ընթանում էին Բալկանյան և Կովկասյան ռամզաճակատում: Շիպկայի և Պլևնայի համար մարտում ռուսները հաղթանակ տարան: 1878թ. Հունվարի 4-ին նրանք մտան Սոֆիա, ապա գրավեցին Պլովդիվն ու Ադրիանապոլիսը և մոտեցան Կ. Պոլիսին:
Կովկասյան ռազմաճակատում հիմնական ռազմական գործողությունները վարում էր Մ. Լոռիս-Մելիքովը՝ գլխավորելով 52-հազարանոց Կովկասյան կորպուսը:
1877թ. Ապրիլի 12-ին Կովկասյան ռազմաճակատում ռուսական զորքերը հարձակման անցան երեք ուղղություններով: Երևանյան ջոկատը հայազգի գեներալ Արտակ Տեր-Ղուկասովի հրամանատարությամբ Ապրիլին գրավում է Բայզետն ու Ալաշկերտը:
Թուրքերը, մեծ ուժեր կենտրոնացնելով, 1877թ. Հունիսին պաշարում են Բայազետի բերդը: Թուրքական 10.000-անոց զորքը կատաղի գրոհներ է սկսում բերդի վրա: Փրկության միակ ելքը դրսից օգնություն ստանալն էր: Պաշավածներն իրենց վիճակի մասին ձգտում էին լուր հասցնել Տեր-Ղուկասովին, սակայն բոլոր լրատարները բռնվում էին թուրքերի կողմից: Քրդի շորերով ծօտված հայ կամավոր Սամսոն Տեր-Պողոսյանն անցնում է թուրքերի մոտով և լուր հասցնում Տեր- Ղուկասովին: Հայ գեներալին հաջողվում է օգնության հասնել 23 օր Բայազետում պաշարվածներին և փրկել նրանց:
Կովկասյան Ռազմաճակատի հաջողություններից է Կարսի գրավումը: Պատերազմի սկզբին ռուսներն այնտեղ անհաջողության մատնվեցին
Երևանի նահանգի հայությունը ռուսական զորաքերին տրամադրեցին հազարավոր սահլեր, ձիեր և ուղտեր:
1878թ. Հունվարի սկզբին ռուսներն առանց մարտերի գրավեցին Ադրիանապոլիսը և մտան Կ. Պոլիս ընդամենը 12 կմ գեռու գտնվող Սան Ստեֆանո ավանը, որտեղ Հունվարի 19-ին կնքվեց զինադադար:
Պատերազմի ընթացքը:Պատերազմը տևեց տաս ամիս: Ռազմական գործողությունները ընթանում էին Բալկանյան և Կովկասյան ռամզաճակատում: Շիպկայի և Պլևնայի համար մարտում ռուսները հաղթանակ տարան: 1878թ. Հունվարի 4-ին նրանք մտան Սոֆիա, ապա գրավեցին Պլովդիվն ու Ադրիանապոլիսը և մոտեցան Կ. Պոլիսին:
Կովկասյան ռազմաճակատում հիմնական ռազմական գործողությունները վարում էր Մ. Լոռիս-Մելիքովը՝ գլխավորելով 52-հազարանոց Կովկասյան կորպուսը:
1877թ. Ապրիլի 12-ին Կովկասյան ռազմաճակատում ռուսական զորքերը հարձակման անցան երեք ուղղություններով: Երևանյան ջոկատը հայազգի գեներալ Արտակ Տեր-Ղուկասովի հրամանատարությամբ Ապրիլին գրավում է Բայզետն ու Ալաշկերտը:
Թուրքերը, մեծ ուժեր կենտրոնացնելով, 1877թ. Հունիսին պաշարում են Բայազետի բերդը: Թուրքական 10.000-անոց զորքը կատաղի գրոհներ է սկսում բերդի վրա: Փրկության միակ ելքը դրսից օգնություն ստանալն էր: Պաշավածներն իրենց վիճակի մասին ձգտում էին լուր հասցնել Տեր-Ղուկասովին, սակայն բոլոր լրատարները բռնվում էին թուրքերի կողմից: Քրդի շորերով ծօտված հայ կամավոր Սամսոն Տեր-Պողոսյանն անցնում է թուրքերի մոտով և լուր հասցնում Տեր- Ղուկասովին: Հայ գեներալին հաջողվում է օգնության հասնել 23 օր Բայազետում պաշարվածներին և փրկել նրանց:
Կովկասյան Ռազմաճակատի հաջողություններից է Կարսի գրավումը: Պատերազմի սկզբին ռուսներն այնտեղ անհաջողության մատնվեցին
Երևանի նահանգի հայությունը ռուսական զորաքերին տրամադրեցին հազարավոր սահլեր, ձիեր և ուղտեր:
1878թ. Հունվարի սկզբին ռուսներն առանց մարտերի գրավեցին Ադրիանապոլիսը և մտան Կ. Պոլիս ընդամենը 12 կմ գեռու գտնվող Սան Ստեֆանո ավանը, որտեղ Հունվարի 19-ին կնքվեց զինադադար:
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԻ ՄԻՋԱԶԳԱՅՆԱՑՈՒՄԸ
Սան Ստեֆանոյի պայմանագիրը: Ռուս և քուրք դիվանագետներն
սկսոցին պատրաստվել հաշտության պայմանագիրը կնքելուն: Կ. Պոլիօսի հայոց պատրիարք Ներսես
Վարժապետյանը հանդիպեց ռուսական կողմի ղեկավար Ն. Իգնատևի հետ և խնդրեց հաշտության
պայմանագրում տեղ հատկացնել արևմտահայության արդարացի ձգտումներին: 1878թ.Փետրվարի
19-ին Սան Ստեֆանոյում ստորագրվեց ռուս-թուրքական խաղաության պայմանիրգը: Այն բաղկացած
էր 29 հոդվածից, որի 16-րդ կետը վերաբերվում էր հայերին: Պայմանագրի մյուս հոդվածներում
ևս կային հայերին վերաբերվող հարցեր: Դրանց ամաձայն՝ բարենորոգումները պետք է ատարվեն
մինչև ռուսական զորքերը դուրսբերումը՝ 6 ամսվա ընթացքում, և այդ մասին թուքրերը պետք
է հաշվետու լինեն ռուսական կողմին: Թուրքիան չէր կարող վճարել հսկա ռազմատուքժգանքը,
դրա փոխարեն Ռուսասանին էին անցնելու Կարսը, Արդահանը, Բաթումը, Բայզետը, Էրզումը,
Ալաշկերտի հովիտը և հարակից տարացքները:
Սան Ստեֆանոյի պայմանագիրը բարձրացրեց Ռուսաստանի միջազգային հեղինակությունը:
Քանի որ այդ պայմանագրը կոչվում էր «նախնական», Անգլիան և Ավստրիո-Հոնգարիան դիմեցին Գերմանիայի կանցելեր Օտտո Բիսմարկին՝ եվրոպական պետությունների վեհաժողով հրավիրելու առաջարկությամբ: Մեծ տիրապետությունները որոշեցին Բեռլինում հրավիրել միջազգային վեհաժողով և անտեղ քննարկել վիճելի հարցը:
Հայկական հարցի աաջացումը: Արևմտահաության պահանջները Բեռլինի վեհաժողովին ներկայացնելու համար ընտրվեց հայկական պատվիրակություն Կ. Պոլսի նախկին պատրիարք Մկրտիչ Խրիմյանի գլխավորությամբ: Նա իր քարտուղար և թարգմանիչ Մինաս Չերազի հետ մեկնեց Եվրոպա՝ մեծ տերապռտությունների կառավարող շրջաններին հայության ակնկալիքները ներկայացնելու նպատակով: Խրիմյանը հանդիպումներ ունեցավ Իտալիայի և Ֆրնսիայի արտաքին գործերի նախաարների, Անգլիայի հոգևոր և պետական գործիչների հետ: Պատվիրակության մյուս անդամ Խորեն Նարբեյը պատրիարքի հանձնարարությամբ մեկնեց Պետերբուրգ: Վեհաժողովի օրերին նրանք պետք է հանդիպերին Բեռլինում:
Վեհաժողովն սկսվեց 1878թ. Հունիսի 1-ին և ավարտվեց Հուլիսի 1-ին: Դրան մասնակցում էին Իտալիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Ավստրո-Հունգարիայի, Անգլիայի և Ռուսասռանի ներկայացուցիչները: Թուրքիայի պատվիրակությունը ներկա էր իբրև պատերազմում պարտված պետություն: Վեհաժողովի ժամանակ ամեն մի պետություն հետապդնում էր իր շահը, և հաղթած Ռուսաստանն այստեղ մնաց միայնակ: Ռուսաստանին արգելեցին մասնակցել վեհաժողովի նիստերին: 16-րդ հոդվածըվերափոխվոց 61-ի: Դրանցից հանվեց Հայաստանն անվանումը թողվեց միայն «հայաբնակ մազեր» անորոշ արտահայտությունը:
Բարենորոգումների կատարման ոչ մի ժամկետ չէր նշվում և դրանց մասին Բ. Դուտը պետք է տար 6 մեծ տերություններին, որոնց միչև եղած հակասությունները հնարավոր չէին դարձում Թուրքիայի դեմ միասնական գործողություն ձեռնարկել:Բանավեճեր եղան Արևմտան Հայաստանից Ռուսաստանին անցնող տարացքների խնդրում: Անգլիայի հարկադրանքով Թուրքիային վերաձվեցին Էրզորումը, Բայազետը, Ալաշկերտի հովիտները և հարակից տարացքները: Ռուսաստանին մնացին Բաթումը, Կարսը, Արդահանը, Արդվինը: Վերջին երեքից ստեղծված Կարսի մարզը մնաց Ռուսաստանի կազմում մինչև Ռուսաստանի կազմում մինչև Առաջին աշխարհամարտի ավարտը:
Հայ պատվիրակությունը հուսախաբ վերադաձավ
Բեռլինից: Մկրտիչ Խրիմյան զգաց, որ խնդրագրող ժողովուրը չի փրկվի: Հայությունն իր փրկությունը
կարող է ձեռք բերել միայն պայքարով: 61-րդ հոդվածը մեծ տերությունների համար դարձավ
շահարկման առարկա: Թուրքիայից պահանջ ունենալու դեպքում նրանք բարձրացնում էին արևմտահայություան
համար բարենորոգումներ կատարելու խնդիրը: Զգալով այդ վտանգը՝ Աբուլ Համիդը վճռեց հայկական
հարցը լուծել թուրքավարի՝ կոտրածների միջոցով: Այդ չարիքն զգացին նաև իրատես հայ հասարակակն
գործիչները Գրիգոր Օտյան, Գարեգին Սրվանձտայն և ուրիշները: 9-րդ դասարանՍան Ստեֆանոյի պայմանագիրը բարձրացրեց Ռուսաստանի միջազգային հեղինակությունը:
Քանի որ այդ պայմանագրը կոչվում էր «նախնական», Անգլիան և Ավստրիո-Հոնգարիան դիմեցին Գերմանիայի կանցելեր Օտտո Բիսմարկին՝ եվրոպական պետությունների վեհաժողով հրավիրելու առաջարկությամբ: Մեծ տիրապետությունները որոշեցին Բեռլինում հրավիրել միջազգային վեհաժողով և անտեղ քննարկել վիճելի հարցը:
Հայկական հարցի աաջացումը: Արևմտահաության պահանջները Բեռլինի վեհաժողովին ներկայացնելու համար ընտրվեց հայկական պատվիրակություն Կ. Պոլսի նախկին պատրիարք Մկրտիչ Խրիմյանի գլխավորությամբ: Նա իր քարտուղար և թարգմանիչ Մինաս Չերազի հետ մեկնեց Եվրոպա՝ մեծ տերապռտությունների կառավարող շրջաններին հայության ակնկալիքները ներկայացնելու նպատակով: Խրիմյանը հանդիպումներ ունեցավ Իտալիայի և Ֆրնսիայի արտաքին գործերի նախաարների, Անգլիայի հոգևոր և պետական գործիչների հետ: Պատվիրակության մյուս անդամ Խորեն Նարբեյը պատրիարքի հանձնարարությամբ մեկնեց Պետերբուրգ: Վեհաժողովի օրերին նրանք պետք է հանդիպերին Բեռլինում:
Վեհաժողովն սկսվեց 1878թ. Հունիսի 1-ին և ավարտվեց Հուլիսի 1-ին: Դրան մասնակցում էին Իտալիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Ավստրո-Հունգարիայի, Անգլիայի և Ռուսասռանի ներկայացուցիչները: Թուրքիայի պատվիրակությունը ներկա էր իբրև պատերազմում պարտված պետություն: Վեհաժողովի ժամանակ ամեն մի պետություն հետապդնում էր իր շահը, և հաղթած Ռուսաստանն այստեղ մնաց միայնակ: Ռուսաստանին արգելեցին մասնակցել վեհաժողովի նիստերին: 16-րդ հոդվածըվերափոխվոց 61-ի: Դրանցից հանվեց Հայաստանն անվանումը թողվեց միայն «հայաբնակ մազեր» անորոշ արտահայտությունը:
Բարենորոգումների կատարման ոչ մի ժամկետ չէր նշվում և դրանց մասին Բ. Դուտը պետք է տար 6 մեծ տերություններին, որոնց միչև եղած հակասությունները հնարավոր չէին դարձում Թուրքիայի դեմ միասնական գործողություն ձեռնարկել:Բանավեճեր եղան Արևմտան Հայաստանից Ռուսաստանին անցնող տարացքների խնդրում: Անգլիայի հարկադրանքով Թուրքիային վերաձվեցին Էրզորումը, Բայազետը, Ալաշկերտի հովիտները և հարակից տարացքները: Ռուսաստանին մնացին Բաթումը, Կարսը, Արդահանը, Արդվինը: Վերջին երեքից ստեղծված Կարսի մարզը մնաց Ռուսաստանի կազմում մինչև Ռուսաստանի կազմում մինչև Առաջին աշխարհամարտի ավարտը:
05.09.16
1) Հայաստանի առաջին հանրապետությունը հիմնադրվել է 1918 թվականի Մայիսի 28-ին:
Երբ հայ ժողովուրդը թուրքական զավթիչների դեմ կյանքի ու մահվան կռիվներ էր մղում 1918թ. մայիսյան հերոսամարտերում, սուր հակասություններ էին առաջացել երկրամասի երեք հիմնական ազգություններից կազմված Անդրկովկասյան Դաշնային Հանրապետության իշխանության մարմիններում։ Այդ իսկ պատճառով Անդրկովկասյան Դաշնության փլուզումը դարձավ անխուսափելի։ 1918թ. մայիսի 26-ին լուծարվեց Անդրկովկասյան սեյմը` պառլամենտը, և դրանով իսկ կազմալուծվեց Անդրկովկասյան Հանրապետությունը։ Այդ նույն օրը Վրաստանը հռչակեց իր անկախությունը, հաջորդ օրը` Ադրբեջանը, իսկ մայիսի 28-ին Թիֆլիսում գործող Հայոց կենտրոնական ազգային խորհուրդը որոշում կայացրեց հռչակել Հայաստանի անկախությունը։ Ընդունված հայտարարագրում մասնավորապես ասվում էր. «Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջության լուծարումով և Վրաստանի ու Ադրբեջանի անկախության հռչակումով ստեղծված նոր կացության հանդեպ` Հայոց ազգային խորհուրդը իրեն հայտարարում է հայկական գավառների գերագույն և միակ իշխանություն»։
2) Հայաստանի առաջին հանրապետության իշխանության մարմինները և անցկացնել զուգահեռներ Հայաստանի երրորդ հանրապետության իշխանության մարմինների հետ:
ՀԱՀ
(1918թ. մայիս – 1920թ. դեկտեմբեր)
1. Անկախացել է Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջության լուծարման, և ազատագրական պայքարների հետևանքով:
2. Կազմավորվեց առաջին կառավարությունը՝ Հովհաննես Քաջազնունու գլխավորությամբ, Ազգային խորհուրդը՝ Արամ Մանուկյանի գլխավորությամբ, ինչպես նաև դատաիրավական համակարգը՝ եռաստիճան դատական ատյանով, այնուհետ՝ երդվյալ ատենակալների դատարանը:
3. Ստեղծվեցին պետական խորհրդանշանները՝ եռագույն դրոշը, զինանշանը և պետական օրհներգը (1919թ.):
ՀՀ
(1991թ. Սեպտեմբեր - XXXX)
1. Անկախացել է 1991թ. սեպտեմբերի 21-ին ԽՍՀՄ-ի կազմից դուրս գալու և անկախանալու նպատակով հանրապետության տարածքում անցկացված հանրաքվեի արդյունքում:
2. Ընդունվեց ՀՀ Սահմանադրությունը (1995թ. Հուլիսի 5-ին), որը նախատեսում էր նախագահական հանրապետության համակարգը (գործադիր, օրենսդիր և դատական իշխանությունների տարանջատումով)։ Ձևավորվեցին պետաիրավական նոր կառույցներ, Ձեռնարկվեց նոր դատական համակարգի կազմավորումը, բարձրագույն օրենսդիր մարմինը՝ Գերագույն խորհուրդը վերանվանվեց Ազգային Ժողով:
3. Հաստատվեցին առաջին հանրապետության պետական դրոշը (1990թ. օգոստոսի 24), զինանշանը (1991թ. դեկտեմբերի 27) և օրհներգը:
Բանակ, խորհրդարան, դատարաններ
4) Հանրապետությունը հասկացությունը:
Հանրապետությունը կառավարման համակարգ է, որն իրենից ներկայացնում է տվյալ երկրում իշխանության ձևավորման և ժողովուրդ-իշխանություն փոխհարաբերությունների համակարգ: Առանձնացվում են հանրապետական կառավարման համակարգի 3 տեսակներ`
Նախագահական
Պառլամենտական
Խառը կամ Կիսանախագահական խաչակրաց արշավանքների ձեռքբերումները և ողբերգությունները
Ձեռքբերումները- Խաչակրաց արշավանքները իրենց բնույթով կրոնական էին։ Սա կարելի է համարել արևելքի և արևմուտքի պայքարի գագաթնակետ. դեռևս սրանից առաջ անտիկ շրջանում սկսված հակասությունները ձեռք բերեցին ռազմական բնույթ։ Առաջին խաչակրաց արշավանքի ամենակարևոր հետևանքը Երուսաղեմի ազատագրումն էր և մի շարք խաչակրաց պետությունների ստեղծումը Լևանտում։ Մյուս կարևոր հետևանքը առևտրական կապերի աշխուժացումն էր Եվրոպայի և Մերձավոր Արևելքի ու Ասիայի միջև։
Բժշկության ճարտարագիտության, ֆիզիկայի աստղագիտության և մաթեմատիկայի ոլորտներում գիտելիքները բերվեցին Եվրոպա հենց խաչակիրների միջոցով։Խաչակիրները գրավելով արևելքի երկրները և Բյուզանդիան շատ մշակույթային արժեքներ բերեցին եվրոպա։ Հյուսիսային խաչակրաց արշավանքները նաև քրիստոնեացրին հեթանոս սլավոնների մեծ մասին։ Խաչակրաց արշավանքների շնորհիվ քրիստոնյա Եվրոպան միավորվեց և կարողացավ որոշ չափով դիմագրավել մուսուլմաններին։
Ողբերգությունները- Սակայն Առաջին խաչակրաց արշավանքն ունեցավ նաև բացասական հետևանքներ։ Դրանցից էր օրինակ այն, որ Առաջին խաչակրաց արշավանքի հետևանքով Եվրոպայում սկսվեցին հալածվել հրեաները, իսկ Արևելյան Եվրոպայում սկսեցին նոր խաչակրաց արշավանքներ ընդդեմ Արևելյան Ուղղափառ եկեղեցու ներկայացուցիչների։
Եվրոպան խաչակրաց արշավանքի պատճառով կորցրեց մեծ թվով մարդկանց։Եվրոպան չկարողացավ հաստատել իր գերիշխանությունը արևելքում։ Եվրոպան կորցրեց մեծ քանակով զինվորական տեխնիկա։ Ամբողջ Բյուզանդիան չորորդ խաչակրաց արշավանքից հետո թուլացավ և դրանից հետո անցավ Սելջուկների տիրապետության տակ։ Մեծացավ մուսուլմանների ատելությունը,ճնշումը,խտրականությունը քրիստոնյաների նկատմամբ։ Խաչակրաց արշավանքները պատճառ հանդիսացան,որ Հայերից բացի Արևելքում մնացել էին միայն փոքրաթիվ քրիստոնեական համայնքներ
Ավտոմեքենա
Մարդատարներ
Բեռնատարներ և ավտոբուսներ
Հատուկ ավտոմեքենաներ
Իմ կարծիքով Մեքենաները
Մեքենայի ծագումը Ավտոմեքենա ծագել է՝ հին հուն avto −լատինատառից mobilis − շարժվող, սեփական շարժիչով տրանսպորտային միջոց, որը հարմարեցված է ցամաքի վրա տեղաշարժման համար։ Լայնորեն տարածված է ողջ աշխարհում։ Ավտոմեքենաների արագ և հարմարավետ տեղաշարժման համար կառուցվում են հատուկ կամ պինդ ծածկով ճանապարհներ։ տրանսպորտի տեսակներ Տրանսպորտի գործունեությունը ունի մի քանի տեսակետներ. անփութորեն դրանց կարող ենք բաժանել ենթակառուցվացքի , փոխադրամիոցի և գործողության վրա։ Ենթակառուցվածքը պարունակում է իր մեջ տրանսպորտային ցանցեր ճանապարհներ, երկաթուղիներ, ուղեգծեր ,ջրային ուղիղներ, ջրանցքներ ,խողովակաշարներ և այլն, նաև տերմինալներ օդանավակայաններ ,երկաթուղային կայաններ ,ավտոբուսի կանգառներ ։ Փոխադրամիջոցները ընդհանրապես ավտոմոբիլները հեծանիվները, ավտոբուսները, գնացքները, և ինքնաթիռները են։ Գործողությունը դա համակարգը ղեկավարող ուժն է, օրինակ լուսացույցի ազդանշանները, օդային երթևեկության կարգավորումները և այլն, նաև գործողության մեջ մտնում է քաղաքականությունները որոնք ֆինանսավորում են ամբողջ համակարգը օրինակ հարկ դնել բենզինի վրա։ Պատմական ակնարկ Ավտոմեքենան կամ ինքնաշարժը ընդամենը 2 հարյուրամյակի պատմություն ունի։ Քամու կամ մարդու մկանային ուժով շարժման մեջ դրվող սայլակների ստեղծման փորձեր կատարել են շատ վաղուց։ Մարդիկ մտածում էին նաև այնպիսի սայլ ստեղծել, որը շարժվեր ինքնիրեն՝ առանց ձիերի։ 18-րդ դարի 2-րդ կեսին շոգեմեքանայի հայտնագործումը դրդեց ֆրանսյացի ճարտարագետ Կյունոյի սայլի վրա շոգեմեքենա դնել, և 1769 թվականին նա ստեղծեց առաջին շոգեավտոմեքենան, որը, սակայն, շատ ծանր էր։
Ավտոմեքենայի լայն օգտագործումը՝ որպես տրանսպորտի միջոց,
սկսվեց ներքին այրման շաչժիչ երևան
գալուց (1880թվականից) հետո։ Առաջին իսկական ավտոմեքենան եռանիվ էր, այն 1885 թվականին
ստեղծել է Գերմանացի ինժեներ Կառլ Բենցը ։ Դրանից հետո գերմանացի ճարտարագետ Կառլ Բենցը
ստեղծեցին քառանիվ ավտոմեքենա։
Ավտոմեքենաշինության արշալույսին մեքենաները բաց էին՝ ծածկ
չունեին։ Առաջին ավտոմեքենաները նաև շատ թանկ էին, և միայն 1907 թվականին Հենրի Ֆորդ ԱՄՆ -ի դենտրոյթ քաղաքում
սկսեց հարահոս եղանակով թողարկել «Մոդել T» նոր ավտոմեքենան, որն անհամեմատ էժան
էր։ Ոչ թանկ ավտոմեքենաների մեծ ընտրություն կար արդեն 1920-ական թվականների
վերջին։ Հատկապես մեծ պահանջարկ ունեին փակ թափքով մոդելները։
Սկզբում ավտոմեքենաները նախատեսված էին միայն ուղևորների համար,
այնուհետև դրանցով սկսեցին նաև բեռներ փոխադրել։ Բենզինային շարժիչով
բեռնատարներն առաջին անգամ թողարկվեցին 1900-ական թվականներին (1914-1918), դրանք
լայնորեն օգտագործվում էին բեռնափոխադրության համար։ 1920-ական թվականներին
ստեղծվեցին հուսալի և հզոր դիզելային շարժիչեր, որոնք բեռնատարներում են մինչ օրս։
1960-ական թվականներին սկսեցին ավտոմեքենաների վրա տեղադրել էլեկտրոնային
սարքավորումներ։ Ներկայում էլեկտրոնային համակարգով ղեկավարվող շարժիչով ավտոմեքենան
գրեթե 2 անգամ ավելի խնայող է, քան կես դար առաջ։ 1990-ական թվականներից ավտոմեքենաների
բազմաթիվ խոշորագույն արտադրողներ ձեռնամուխ են եղել էլեկտրամոբիլների արտադրությանը։
Ստեղծվել են նաև արևի էներգիայով մեքենաներ։
Մարդատարներ
Ներկայում աշխարհում հաշվվում է ավելի քան 500 միլիոն մարդատար
ավտոմեքենա, և ամեն տարի արտադրվում են ևս 50 միլիոն նորերը։ Մարդատար
ավտոմեքենաների մեծ մասը քառանիվ է, կան նաև եռանվավորներ, իսկ մոդելներից մեկն
ունի նույնիսկ 26 անիվ։ Մարդատար ավտոմեքենաները լինում են փակ թափքերով ՝ սեդան, լիմուզին, կուպե, ունիվերսալ, և վերևից բացվող
թափքերով կաբրիոլետ,ֆաետոն ,լանդո նմուշների։
Բազմանպատակ ավտոմեքենաները, որոնց անվանում են նաև
զբոսամեքենաներ, ամենատարողունակն են։ Լիմուզինները խոշոր, շքեղ ավտոմոբիլներ են,
որոնցով սովորաբար երթևեկում են հարուստ մարդիկ։ Դրանք օգտագործվում են նաև
հանդիսավոր իրադարձությունների ժամանակ, օրինակ՝ հարսանիքներում ։
Փոքրալիտրաժները ոչ մեծ ավտոմեքենաներ են, որոնք առավել խնայողական
են և ունեն բարձր մանևրայնություն։
Մեքենաների մեծ մասը 2 տանող անիվներով է հետևի կամ կամ առջևի։
Սակայն կան և այնպիսիները, որոնցում տանող են բոլոր 4 անիվները, օրինակ՝ Քրոսսովեր
Նիվա և այլն։ Այսպիսի քառահաղորդակ ավտոմեքենաները նախատեսված են դժվարանցանելի
ճանապարհներով երթևեկելու համար։
Բեռնատարներ և ավտոբուսներ
Բեռնատարները և ավտոբուսներն ավտոճանապարհներով ծանր բեռներ ու
մեծաքանակ ուղևորներ տեղափոխող տրանսպորտային խոշոր միջոցներ են։ Ավտոբուսները
մարդկանց փոխադրում են տեղական երթուղիներով, բայց կան նաև հեռավոր
տարածությունների երթուղային ավտոբուսներ, որոնք հանդերձված են երկարատև
ճանապարհորդության համար նախատեսնած բոլոր հարմարություններով։
Ամենածանր բեռնատարների քաշը հասնում է 40 տ-ի, իսկ անիվների թիվը՝
16-ի։ Բեռնատարների մեծ մասի վրա տեղադրված են դիզելային շարժիչներ։ Բեռնատարները կազմված
են վարորդի խցիկից շրջանակից (շասսի), որի վրա, ըստ նշանակման, ամրացված են տարբեր
տեսակի թափքեր։
Հատուկ ավտոմեքենաներ
Ավտոմեքենաները կարող են տարբեր այլ ֆունկցիաներ ունենալ։ Կան հրշեջ ու սանիտարական, փոստային և շինարարական, ռազմական ու մարտական ավտոմեքենաներ։ Կան նաև բեռներ բեռնաթափող (ինքնաթափեր), գլանատակառներով (ցիստեռն) հեղուկները և սառնարաններով սառեցրած մթերք տեղափոխող (սառնավտո) մեքենաներ։ Դրանցից մի քանիսը կարող են տեղափոխել 60-70 տ բեռ։ Կան նաև ավտոգնացքներ, որոնք միանգամից փոխադրում են 120 տ բեռ։ Դրանք աշխատում են խոշոր կառույցներում և բաց հանքերում, փոխադրում են հող, խիչ ,հանքաքար ։
Իմ կարծիքով Մեքենաները մեր կյանքում զբաղեցնում է իր ուրույն տեղը ։Շատ ու շատ մեքենաները կան,մեքենաները ստեղշվաշ են տարբեր նպատակներով օրինակ ՝ բեռնատար մեքենաները ստեղծվել են բեռ տեղաթոխելու համար կամ մարդատարները, որպեսզի տեղաոխի մարդկանց մի տեղից մյուս տեղը; Եթե տրանսպորտի այլ տեսակները չլիներ մենք չէինք կարող մեր ուզածին հասնել և ամեն ինչ իրար կխառնվեր;Բայց մի կողմից լավ կլիներ, որովհետև օդը չեր կեղտոտվի օդի կլիմամ բարենպաստկլիներ; Մեքենաները գնալով կատարելագործվում են այտ իսկ պատճառով էլ ավելի են շատանում մեքենաները։ Իմ կարծիքով պետք է ընդլայնել փոքրալիտրաժնները ;Փոքրալիտրաժները ոչ մեծ ավտոմեքենաներ են, որոնք առավել խնայողական են և ունեն բարձր մանևրայնություն։
Աղբյուրներ https://hy.m.wikipedia.org/wiki/Ավտոմեքենա
Комментариев нет:
Отправить комментарий